ewolucjonizm, antropologia
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
•
Konteksthistoryczno-problemowy
•
Obecno±¢irolaideiewolucyjnychwnaukach
–
Biologia
–
Psychologia
–
Medycyna
–
Antropologiakulturowa
–
Socjologia
–
Ekonomia
–
J¦zykoznawstwoiteorialiteratury
–
Naukiinformatyczne
•
Obecno±¢ideiewolucyjnychwfilozofii
–
Wymiarepistemiczny
–
Wymiarmetodologiczny
–
Wymiarontyczny
–
Wymiaretyczny
•
Ewolucjonizmjako±wiatopogl¡d
–
Polekonfliktumi¦dzynauk¡awiar¡
–
Miejsceirolaczłowieka
–
Tzw.twórczydarwinizm
–
Kosmobiologiaiantropiczno±¢
EWOLUCJONIZM
(łac.evolutio—rozwijanie,od:evolvere—wytoczy¢,rozwi-
ja¢)—niejednorodnyzbiórschematówkoncepcyjnych,doktrynfilozoficznych,
teoriiihipoteznaukowychodnosz¡cychsi¦doprocesówewolucyjnych;akcep-
tacjatychuj¦¢iprzypisywanaimrangajestznacz¡couzale»nionaodprzyj¦tych
rygorówuznawaniatwierdze«zawiarygodne,odznajomo±cimetodwspółcze-
snejnaukiorazodrozeznaniawaktualnymstaniebada«wdziedzinachna-
ukprzyrodniczych,psychologicznych,kognitywnych,społecznychorazhuma-
nistycznych.
Konteksthistoryczno-problemowy.
Zajmowanewsprawieewolucjistano-
wiskas¡bli»szymlubdalszymogniwemci¡gudyskusjiirozstrzygni¦¢pier-
wotnieodnosz¡cychsi¦dopytania:sk¡dwzi¦łosi¦obserwowanebogactwo
form±wiata»ywego,zadziwiaj¡codopasowanychdowarunków±rodowiska
wjakim»yj¡iniezwykledobrzezestrojonychwewn¦trznie.Uj¦ciatebyłyis¡
konkurencyjnewstosunkudopowi¡zanychzbiblijnymkreacjonizmemitzw.
teologi¡naturaln¡(W.Paley)wcze±niejrozpowszechnionychi—przyówcze-
snymstaniewiedzy—dobrzeuzasadnionychpogl¡dówuznaj¡cychzasadnicz¡
niezmienno±¢gatunków.Wrezultacierozwojunauk,dyskusjitoczonychnate-
matewolucjiorazcorazgł¦bszejpenetracjiró»nychdziedzinnaukiprzeze.
(dzi¦kiczemuujawniałasi¦wielka,conajmniejheurystyczna,u»yteczno±¢e.)
osłabłaatrakcyjno±¢wcze±niejuznawanychpogl¡dów.Zdecydowan¡przewag¦
uzyskałyte,zgodniezktóryminietylko±wiatistot»ywych,leczprawiewszyst-
kiedziedzinyrzeczywisto±ci,sposobyjejbadaniaiopisupodlegaj¡zmianom
ocharakterzeewolucyjnym.
Wcze±niejwodniesieniudozmian±wiataistot»ywych,rozpatrywanych
wdługichokresachczasuibezbraniapoduwag¦wspólnegoichpochodzenia,
ewolucjonizm
1
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
u»ywanoogólniejszegoterminu„transformizm”.Przyjmowanorównie»,»e
próczzmienno±ciujawniaj¡cejsi¦wnast¦puj¡cychposobiepokoleniachistot
»ywych,niektóreichtypymog¡powstawa¢wprostzmateriinieo»ywionej
(samorództwo,np.J.B.Lamarck).Pó¹niejwodniesieniudozmiandokonuj¡cych
si¦napoziomiegatunkowymprocesye.nazywano„transmutacj¡gatunków”
(K.Darwin),apogl¡dydotycz¡cetegozjawiska—transmutacjonizmem.
E.wodniesieniudo±wiataistot»ywychwyparłwielewcze±niejszychpogl¡-
dów,którewczasach,kiedyjesformułowanoirozwijano,słuszniecieszyłysi¦
wiarygodno±ci¡.Pogl¡dostało±cigatunków,dopuszczaj¡cyjedynie(powszech-
nieobserwowan¡)zmienno±¢wewn¡trzgatunkow¡organizmów,nosimianofik-
syzmu.Naokre±lonymetapierozwojuwiedzypojawiłsi¦pogl¡dprzyjmuj¡cy
zachodzenienapowierzchniZiemigwałtownychzmianliczbygatunkówiich
ró»norodno±ci(wskazywałynatom.in.znajdywaneszcz¡tkikostneorgani-
zmówaktualnienieistniej¡cych),któremunadanonazw¦„katastrofizm”(np.
G.Cuvier).Wjednejzwersjitegokierunkuprzyjmowano,»enowetypyorga-
nizmówmogłypowsta¢poobejmuj¡cejznaczneobszary±wiatakatastrofie(np.
opisanywBibliipotop).
PoogłoszeniuprzezK.Darwinadzieła
Opowstawaniugatunków
(
OntheOri-
ginofSpeciesbyMeansofNaturalSelection[…]
,Lo1859,NY1963)przybrałynasi-
ledyskusjeobejmuj¡cenietylko±wiatistot»ywych.Wywodz¡casi¦zrozwa»a«
dotycz¡cychdemografiiiekonomii(Th.Malthus)ideaselekcjinaturalnejzostała
przeniesionadoinnychdziedzinrzeczywisto±ciitraktuj¡cychonichnauk,jak:
antropologia,kulturoznawstwo,socjologia,ekonomia,j¦zykoznawstwoiwiele
dziedzinfilozofii.Dodzi±zwi¡zektenutrzymujesi¦,aewolucyjny(niezawsze
darwinowski)sposóbwidzeniajestwstosunkudoinnychznacz¡c¡propozy-
cj¡poznawcz¡.Donajnowszychdziedzinbadawczych,gdzieewolucjonistyczne
uj¦cias¡zdu»ympowodzeniemstosowanenale»¡m.in.:kosmologiaprzyrodni-
cza(wspieranebadaniamiempirycznymiteoretycznedociekanianadzmianami
wszech±wiatajakocało±ci);badanianadtzw.ewolucj¡molekularn¡iewolu-
cj¡samoorganizacjimakromolekuł(fragmentbada«nadbiogenez¡);genetyka
populacyjna,badaj¡cazachodz¡cewczasieiprzestrzeniilo±cioweorazjako±cio-
wezmianywewzgl¦dnieizolowanychodsiebiezbiorowiskachgenów(których
„no±nikiem”s¡populacje—zajmuj¡ceokre±loneobszaryskupiskaorganizmów
tegosamegogatunku);genomika,czylinaukaowyposa»eniugenowymorga-
nizmów;naukaoantropogenezie,zajmuj¡casi¦e.grupyzwierz¡tnaczelnych,
wł¡czniezgatunkiemhomosapiens;antropologiakulturowa,wobr¦biektórej
mie±cisi¦ewolucyjnaproblematykaczasoprzestrzennegozró»nicowanialudz-
kichkultur;medycynateoretyczna,obejmuj¡caproblematyk¦zwi¡zkówzacho-
dz¡cychpomi¦dzystanemzdrowialudziiczynnikamijewarunkuj¡cymi(zwł.
pozagenetycznymi);naukikognitywne,wktórychpodejmujesi¦uwie«czone
powodzeniempróbystosowania—zaczerpni¦tychzwiedzyoewolucjibiolo-
gicznej—twierdze«,metod(anawetformułowaniametafor),wceluna±lado-
wanianp.uczeniasi¦czyrozwi¡zywaniaproblemów.
Zwi¡zekbiologicznegoe.zewolucjonistycznyminurtamifilozofiibyłipo-
zostajedwustronny.TezaH.Spenceraopowszechnymrozwoju(1851)uprze-
dziłateori¦naturalnegopowstawania(izanikania)gatunkówprzedstawion¡
przezDarwina(1859).Spencerspopularyzowałtermin„ewolucja”atak»eukuł
ispopularyzowałtez¦o„mo»liwo±ciprze»ycianajlepiejdostosowanego”oraz
ewolucjonizm
2
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
przeniósłnaobszar»yciaspołecznegotez¦okonieczno±ciwalkioprzetrwanie,
staj¡csi¦przeztopromotoremnurtunazwanegospołecznymdarwinizmem
(lubsocjaldarwinizmem).Propozycj¦przeciwstawn¡doideiwalkioprzetrwa-
niebyłazaproponowanaprzezP.Kropotkina(1902)tezaowzajemnymuza-
le»nieniuiwspółpracyistot»ywych.Sprz¦»eniepomi¦dzyewolucjonistyczn¡
teori¡przyrodoznawstwaafilozofi¡trwadodzisiaj,czegoprzykłademmo»e
by¢socjobiologia,zjejuzurpacjamisi¦gaj¡cymiobszarówantropologiiietyki,
czyte»tzw.epistemologiaewolucyjna,wskazuj¡canabiologiczneuwarunko-
waniapoznaniaijegofunkcji.Niebezznaczeniajestfakt,»ee.przyczyniasi¦
doprecyzyjniejszychanalizwa»nychpoj¦¢ogólnych(m.in.„»ycie”,„samoorga-
nizacja”,„cało±ciowo±¢”„emergencja”,„przypadek”,„zdeterminowanie”)ido
znajdywanialiczniejszychibardziejprecyzyjnychargumentówwtocz¡cychsi¦
sporachfilozoficznych(np.pomi¦dzydeterminizmemiindeterminizmem,holi-
zmemimechanicyzmemczyredukcjonizmemiantyredukcjonizmem).Chocia»
obecno±¢interpretacjiewolucyjnejwrozmaitychdziałachnaukinajcz¦±ciejwi¡-
zanajestzmaterializmem,naturalizmem,relatywizmemlubateizmem(czyte»
jegoskrajn¡postaci¡—antyteizmem),powi¡zanietakieniejestanikonieczne,
anijedyniemo»liwe.
Obecno±¢irolaideiewolucyjnychwnaukach.
Ewolucyjnysposóbujmo-
waniazjawiskiwyja±nianiaichmechanizmówprzenikawszystkiedziałynauki,
pocz¡wszyodbiologii,sko«czywszynabadaniachnadwytworamidziałalno±ci
artystycznejczyprzemysłowej.
Biologia.Ww¦»szymznaczeniumianeme.opatrujesi¦historyczn¡na-
uk¦oprzyrodzie»ywej(G.G.Simpson),któr¡mo»naokre±li¢tak»emianem
filogenetyki,czylinaukiorozwojurodowym»ycia(filogeneza).Wdziedzinie
naukprzyrodniczychodnosz¡cychsi¦do»ycia,termin„ewolucjonizm”u»ywa-
nyjestwznaczeniuszerszymiznaczyonnauk¦o:1)przemianachistot»y-
wychdokonuj¡cychsi¦wczasieiprzestrzeni;2)powstawaniunowychtypów
ichorganizacji;3)czynnikachimechanizmachwpływaj¡cychnateprzemiany;
4)prawidłowo±ciachprzemian.Terminemcz¦±cieju»ywanymjest„teoriaewo-
lucji”,przezktóregou»ywaniepodkre±lasi¦podstawow¡funkcj¦,jak¡spełnia
onapo±ródnauko»yciu,azdrugiejstronyunikasi¦balastukontrowersjifi-
lozoficznych,metodologicznychi±wiatopogl¡dowych,narosłychwokółró»nych
zastosowa«poj¦cia„ewolucja”dorozmaitychpoza-biologicznychdziedzinrze-
czywisto±ci.
E.uznajesi¦zateoretycznyfundament(„superteori¦”)scalaj¡cynaukibio-
logiczne.Jestonistotniepowi¡zanyzewszystkimiempirycznymiiteoretyczny-
midziałamitychnauk.Najsilnieje.jestpowi¡zanyzbiologi¡teoretyczn¡(awjej
obr¦biem.in.zteoretycznymiskładowymiekologiiigenetykipopulacyjnej),po-
sługuj¡c¡si¦wyrafinowanymimetodamimatematycznymi,pozwalaj¡cymina
opracowywanieuzyskanegomateriałuempirycznego,modelowanieskompliko-
wanychzjawiskwukładachnaturalnych,przewidywaniezjawiskjeszczenie
zaobserwowanychoraznawyja±nianieprzyczynzaobserwowanychzjawisk.
Dominuj¡c¡obecnie—zarównocodorozpowszechnieniawbadaniachna-
ukowychorazwnauczaniu—jestdarwinowskawersjae.,nosz¡camianoteo-
riisyntetycznej.Powstałaonawpierwszejpoł.XXw.pookresiekryzysuteo-
riiDarwina.Doszływtedydogłosurozmaitekoncepcje,b¦d¡cemodyfikacja-
ewolucjonizm
3
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
miteoriiprzedstawionejprzezLamarckaokre±lanezbiorczymmianemneo-
lamarkowskich(m.in.mechanolamarkizm,psycholamarkizm);teoriaortogenezy
(E.Cope);teoriiDarwina(koncepcjaA.Weissmannauznaj¡cadobórnaturalny
zapodstawowyczynnikewolucji);mutacjonizm(m.in.koncepcjaH.deVriesa),
saltacjonizm(koncepcjemakromutacjiizwi¡zanyzni¡postulatpojawianiasi¦
tzw.obiecuj¡cychpotworów—R.Goldschmidt).
Wobr¦biedarwinizmuwdalszymci¡gutoczysi¦dyskusjapomi¦dzy
zwolennikamitezyodokonywaniusi¦ewolucjiwrezultacieniewielkich,
aleobejmuj¡cychdługieci¡gipokole«,sumuj¡cychsi¦zmian(gradualizm—
Darwin,obecniem.in.R.Dawkins)izwolennikamipogl¡du,»epojawianiesi¦
nowychgrupistot»ywychzachodziwfazachobejmuj¡cychstosunkowokrótkie
ci¡gipokole«,poczymnast¦puj¡bardzodługieci¡gipokole«,wktórychnie
zachodz¡»adneznacz¡cezmiany(teoriaprzerywanychstanówrównowagi—
S.J.Gould).Pojawiłysi¦te»koncepcjewskazuj¡cenazasadnicz¡rol¦tzw.
mutacjineutralnych(M.Kimura).
Zastosowanieewolucjonistycznegoschematuinterpretacyjnegoprzyczyni-
łosi¦dopowstaniaiszybkiegorozwojuporównawczychdziedzinbiologii,
jak:morfologia,fizjologiaczy—zupełnieniedawno—porównawczagenomi-
ka.Zdrugiejstrony—ustaleniapoczynionewtychdziedzinach„prowokuj¡”
doposzukiwaniaewolucyjnejgenezytychpodobie«stw.Inspiracjawypływaj¡-
cazosi¡gni¦¢ewolucyjnejbiologii,wspieranaczasamiprzezewolucjonistyczne
koncepcjefilozoficzne,dałaowocewwieludziedzinachnaukbliskopowi¡za-
nychzbiologi¡ibardziejodniejodległych.
Psychologia.Zastosowaniadarwinowskiegoschematuewolucyjnego
wpsychologiipolegaj¡naprzyj¦ciupodstawowegozało»enia,i»ciałoi±ci±le
znimpowi¡zanapsychikapowstałynadrodzeewolucyjnej,spełniaj¡cprzede
wszystkimrol¦przystosowawcz¡.Nadzwyczajzło»onastrukturamózguludz-
kiegoniejestjednolita:wyst¦puj¡wnimobszaryijednostkifunkcjonalnestare,
„odziedziczone”podalekichprzodkach,zlokalizowanezwł.wgł¦biejpoło»o-
nychcz¦±ciachmózgu,oraztakie,którepojawiłysi¦stosunkowoniedawno.Te
pierwszezawiaduj¡najbardziejpodstawowymiformamizachowania(zaspoka-
janienajbardziejistotnychpotrzeb,jakod»ywianiesi¦czyrozmna»anie)is¡
zupełnie(alboskrajniemało)niepodatnenamodyfikacje.Onejakopierwsze
pojawiaj¡si¦wpełniukształtowanew»yciuczłowieka,ionejakoostatnie
ulegaj¡dezorganizacji.Najnowszeinajsilniejuczłowiekarozwini¦testruktu-
rymózgu(płatyczołowe)ipowi¡zaneznimifunkcjes¡najbardziejzło»one,
labilneipodatnenazaburzenia.Tendynamicznyschematrelacjipomi¦dzysta-
nami±rodowiskaib¦d¡cyminanieprzystosowawcz¡odpowiedzi¡struktur
poznawczychrozwijaj¡cegosi¦człowieka,wyra¹niepojawiasi¦wzapropono-
wanejprzezJ.Piagetatzw.genetycznejepistemologii.Piagetwskazuje,»erozwój
psychikidzieckapost¦pujeanalogiczniedorozwojuwiedzyludzkiejnatemat
czasu,przestrzeniirelacjiprzyczynowo-skutkowych;zastosowanieideiewolu-
cyjnychwpsychologiipozwalawi¦czrozumie¢psychik¦,umysłistanyduchowe
człowiekapoprzezwzi¦ciepoduwag¦ichgenezyiprzystosowawczejroli,jak¡
odgrywaj¡oneobecnieiprawdopodobnieodgrywaływprzeszło±ci.Psychologia
uprawianawtymnurciestajesi¦bezpo±rednimprzedłu»eniemzoopsychologii.
ewolucjonizm
4
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
Medycyna.E.wywieratak»ewpływnamedycyn¦;podjegowpływem
podejmujesi¦próbyzrozumieniarelacjizachodz¡cychpomi¦dzyorganizmem
aró»nejnaturyczynnikamichorobotwórczymi,zwł.wywołuj¡cymichorobyza-
ka¹ne.Badasi¦sposobypowstawaniachoróbwkontek±cieichuwarunkowa«
±rodowiskowych,kulturowych,relacjepomi¦dzylud¹miiczynnikamichorobo-
twórczymi(m.in.powstawaniepatogenówodpornychnaokre±loneantybiotyki
wrezultaciedokonuj¡cegosi¦ichdoborunaturalnegopodwpływemniewła±ci-
wiestosowanychantybiotyków).Podejmujesi¦te»próbyzastosowaniawpsy-
chiatriizaczerpni¦tegoze.wzorcastawianiaproblemówiichrozwi¡zywania
(np.wodniesieniudoprzyczynzapadanianaschizofreni¦,prze»ywaniakryzy-
sówzpowodudostrze»onegospadkusił»yciowychizdolno±cidoskutecznego
konkurowaniazmłodszymilud¹mi).
Antropologiakulturowa.Charakterystycznydlapowi¡zanychzbio-
logicznyme.porównawczyorazzwracaj¡cyuwag¦nagenez¦sposóbtrakto-
waniazostałprzeniesionydoantropologiikulturowej.Przyj¡wszynaturalno±¢
ijednolito±¢czynnikówkształtuj¡cychwyposa»eniecielesneipsychiczneludzi,
stałenast¦pstwoetapówprzemianludzkichkultur,zacz¦toopisywa¢jejako
układyewoluuj¡ce.Dokonuj¡cymsi¦zmianomzazwyczajprzypisywanocha-
rakterpost¦powy,cobyłostanowiskiemprzeciwnymdotego,jakiezajmowali
zwolennicytezyozachodz¡cejwmiar¦upływuczasudegeneracjiludzko±ci(de-
generacjonizm).Pomocnywtymwzgl¦dzieokazałsi¦propagowanywO±wie-
ceniupogl¡dostopniowymdoskonaleniusi¦ludzko±ci—jejprzej±ciuod»ycia
wstaniedzikim,utrzymywaniasi¦złowiectwa,przez»yciestadneibarbarzy«-
stwodospołecze«stwaucywilizowanego.Ka»dejkulturze,rozpatrywanejczy
towwymiarzeczasu,czyprzestrzeni,staranosi¦przypisa¢okre±lonyszczebel
rozwoju.Uwa»ano,»epolegaonm.in.naprzekształceniachodwspólnotowejdo
prywatnejformywłasno±ci,zast¦powaniupoliteizmumonoteizmemorazprze-
mianiespołecze«stwutrzymuj¡cychsi¦zpodbojus¡siadówwspołecze«stwa
przemysłowe(H.Spencer,L.H.Morgan,E.B.Tylor).Analogiczniejakwbiolo-
gicznyme.,gdziezaargumentnarzeczewolucjiuznawanowyst¦powanietzw.
narz¡dówszcz¡tkowych,takwniektórychformachzachowaniasi¦społeczne-
goupatrywanopozostało±cipowcze±niejszychetapachrozwojuspołecznego
ikulturowego.
Współcze±niezwracasi¦uwag¦,»eewolucjakulturowa—wprzeciwie«-
stwiedobiologicznej—dokonujesi¦zapo±rednictwemjednostekkulturowego
dziedziczenia,analogicznychdogenów;byłybynimitzw.memy—wzorceinfor-
macyjneprzechowywanew±wiadomo±ciosobnikaireprodukuj¡cesi¦poprzez
nauczanieiuczeniesi¦,anieprzezprzekazywanegeny;miar¡dostosowania
byłabyliczbaludzi,którzyprzyswoilisobiedan¡informacj¦lubzasóbwiedzy
(E.Sober).
Socjologia.Pierwszepróbytraktowaniawkategoriache.zmianorga-
nizacjiiform»yciaspołecznegopochodz¡odSpencera.Wsocjologiiuprawia-
nejwperspektywieewolucjonistycznej,ludzitworz¡cychró»negorodzajeor-
ganizacje,grupyspołeczne,narodyczypa«stwatraktujesi¦jakospecyficznie
zorganizowanezbiorowiskajednostekkonkuruj¡cychzinnyminawszystkich
mo»liwychpłaszczyznach(cojednakniewykluczapodejmowaniami¦dzynimi
współpracy).Jednymznurtówtychrozwa»a«jesttzw.darwinizmspołeczny.
ewolucjonizm
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]