ewolucja językowa, filmy, Językoznastwo Ogólne
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
1
Tytuł:
Ewolucja języka. Wprowadzenie
Autor:
Sławomir Wacewicz
/
swacewicz@kognitywistyka.net
Źródło:
Data publikacji:
11 II 2007
Data powstania:
23 I 2007
1. Wstęp. Kwestie terminologiczne i metodologiczne
Wybierzmy jakiekolwiek nowo narodzone dziecko na świecie. Przenieśmy je do dowolnego
zamieszkałego terytorium na tej ziemi i dajmy pod opiekę miejscowym. Wróćmy za pięć-
osiem lat. Jeśli nasz maluszek nie jest bardzo poważnie upośledzony, jeśli po drodze nie
wydarzy się jakieś wyjątkowe nieszczęście i jeśli miejscowi zajmą się nim należycie według
całkiem zwyczajnych, właściwych ich społeczności praktyk – mały dokona ogromnej, choć
bardzo powszedniej sztuki: bez wysiłku, bez nauczania i relatywnie szybko opanuje lokalny
język. Opanuje go dokładnie tak, jak każdy z nas opanował język polski, osiągając biegłość,
której neofilolodzy (w tym autor tekstu) będą mogli mu jedynie pozazdrościć.
Żadne zwierzę, a właściwie: żadne inne zwierzę
tego nie potrafi. To jasne, że języka nie
przyswoi sobie koralowiec, motyl, gołąb, ani pies. Ale nawet dzielące z nami około 98%
genomu szympansy nie mają szans podołać temu zadaniu: mimo długoletniego procesu
nauczania będą w stanie co najwyżej opanować zupełnie szczątkową wersję ludzkiego
systemu komunikacji. Podobnie, żaden z naturalnych systemów komunikacji zwierząt nie
przypomina języka w niczym poza być może pewnymi powierzchownymi cechami. Nie
znaczy to, że dokonania ukulturowionych małp człekokształtnych (i ich opiekunów) nie
zasługują na podziw, a sposoby porozumiewania się zwierząt – na uwagę i fascynację.
Oznacza to jednak, że wyrażenie „język ludzki” to pleonazm… W przyrodzie
język
jest dla
naszego gatunku tym, co trąba dla słonia (przykład Stevena Pinkera) lub „fałszywy kciuk” dla
pandy – posiadamy na niego absolutną wyłączność. No, przynajmniej na tej planecie…
Jak do tego doszło? To niezaprzeczalnie jedna z najbardziej intrygujących zagadek
badawczych współczesności, a podejmowane obecnie intensywne próby jej rozwiązania
składają się na nową naukę:
ewolucję języka
.
1
Dalej w tekście będę pisał „zwierzę” przeważnie w znaczeniu „zwierzę inne niż człowiek”.
S. WACEWICZ,
Ewolucja języka. Wprowadzenie
2
1.1. „Ewolucja języka” – co to takiego?
Ewolucja języka
(
evolution of language
to szerokie, interdyscyplinarne pole badawcze,
dotyczące powstania i rozwoju u naszych ewolucyjnych przodków zdolności do komunikacji
językowej, nie występującej u innych zwierząt. Obecny artykuł ma za zadanie dostarczenie
Czytelnikowi niezbędnych ogólnych informacji wstępnych dotyczących zagadnień
związanych z ewolucją języka. Jego ton będzie przekrojowy i popularny; do większości
wspomnianych tu zagadnień odniosę się bardziej szczegółowo i z właściwym akademickim
rygorem w kolejnych częściach. Tymczasem zacznę od wyjaśnienia kilku podstawowych
komplikacji terminologicznych.
Listę zmartwień otwiera często stosowane określenie ewolucji języka mianem dyscypliny
naukowej. Określenie to nie jest ściśle poprawne, ponieważ ewolucja języka z natury swej jest
niejednorodna i interdyscyplinarna i nie posiada własnej metody badawczej. Wyrażenie to jest
jednak bardzo poręczne, dlatego sądzę, że można je wybaczyć, o ile tylko pamiętamy o
powyższym zastrzeżeniu.
Ale już w samej frazie „ewolucja języka” kryje się co najmniej kilka pułapek. Po pierwsze,
jak już się przekonaliśmy, odnosi się ona nie tylko do samego procesu ewolucji mającego
faktycznie miejsce w przeszłości, ale także – metonimicznie – do dotyczących go naukowych
badań. Po drugie, słowa „ewolucja” zwykliśmy używać raczej luźno, mając na myśli
jakąkolwiek stosunkowo niegwałtowną zmianę, powiedzmy „ewolucję” stosunku do
czarnoskórych w USA, czy „ewolucję” twórczości Dostojewskiego. Jednak w naszym
kontekście „ewolucja” ma właściwe sobie, ścisłe znaczenie, a więc znaczenie biologiczne.
Pozornie prowadzi to do paradoksu, ponieważ przedmiot owej ewolucji – język – zdaje się
być czymś zupełnie niebiologicznym. Tu napotykamy trzeci problem: język jako system
znaków jest bytem społecznym, względnie abstrakcyjnym, ale język jako zapisana w mózgu
każdego użytkownika zdolność do mówienia można rozumieć jako coś biologicznego – a już
na pewno taki właśnie charakter ma właściwa jedynie ludziom, przekazywana genetycznie
zdolność do nabycia języka.
Jak widać, o języku możemy mówić w co najmniej dwóch sensach. Tym tematem zajmiemy
się bliżej w dalszej części tekstu, jednak już teraz przydatne będzie dokonanie kluczowego
rozróżnienia na język rozumiany jako coś wewnętrznego: pewną umiejętność będącą
udziałem każdego z użytkowników języka – i coś zewnętrznego: język jako istniejący
abstrakcyjnie system znaków, np. język polski, angielski, czy !Kung. Dla wygody możemy
pożyczyć terminologię – i tylko terminologię, bez przyjmowania dodatkowych założeń – od
Noama Chomsky’ego i nazwać te aspekty odpowiednio
I-językiem
[od
internal
–
wewnętrzny] i
E-językiem
[od
external
– zewnętrzny].
Język zwykliśmy rozumieć raczej w tym drugim, a więc ‘zewnętrznym’ sensie. W
konsekwencji, to naturalne, że słysząc o „ewolucji języka” myślimy raczej o tym, jak (E-)
język „ewoluuje”, na przykład powiększając zasób struktur gramatycznych, albo wzbogacając
się o coraz bardziej abstrakcyjne i wyrafinowane słownictwo. Być może przyjdą nam też na
myśl skojarzenia z dowolną zmianą historyczną w konkretnym języku naturalnym, na
przykład zaniknięciem czasu zaprzeszłego, czy nawet zmianą konwencji ortograficznej
2
Inne, rzadziej spotykane terminy to
language evolution
,
biolinguistics
,
evolingo
. Dalej w tekście będę używał
również skrótu
EoL
. Opieram się na terminologii anglojęzycznej, ponieważ praktycznie cały główny nurt badań
w zakresie ewolucji języka toczy się w języku angielskim.
S. WACEWICZ,
Ewolucja języka. Wprowadzenie
3
pisania „nie” z imiesłowami w języku polskim. Są to znaczenia częściowo powiązane, ale
różne od ewolucji języka w omawianym tu sensie.
1.2. Ewolucja języka a ewolucja języków i gramatyka historyczna
Jak poprzez wieki zmieniała się wymowa słowa
pszczoła
, znaczenie słowa
psota
, czy
aksjologia słowa
kobieta
? Jaka część polskiego, a jaka angielskiego słownictwa pośrednio lub
bezpośrednio wywodzi się z łaciny? Czy angielski posiadał kiedyś system przypadków
gramatycznych? Jak brzmiał ten język w czasach Szekspira, czy Chaucera? Dlaczego
mouse
i
house
wymawia się się /
/ i /
/, a nie /
/ i /
/, jak dawniej? Jakie jest
pokrewieństwo między językami, np. polskim i czeskim, a jakie między ich grupami, np.
językami bałtosłowiańskimi, a germańskimi? Czy wszystkie istniejące obecnie języki
wywodzą się od jednego prajęzyka, czy od kilku lub wielu? Na te pytania odpowiada
gramatyka historyczna. Choć jest ona fascynującą dziedziną, od której kiedyś wzięło początek
całe językoznawstwo, gramatyka historyczna ma jednak z ewolucją języka stosunkowo
niewiele wspólnego. Przyczyną tego jest zupełnie inna jest perspektywa czasowa tej
dyscypliny, a w konsekwencji – zupełnie inny przedmiot badań. Dostępne obecnie dane
pozwalają na próby rzetelnej rekonstrukcji danego języka w zakresie kilkuset lat, względnie
na bardziej spekulatywne, lecz wciąż użyteczne rekonstrukcje sięgające kilku tysięcy lat. Im
dalej od tej granicy, gramatyka historyczna staje się coraz bardziej spekulatywna i coraz mniej
naukowa. Przedmiotem zainteresowań gramatyki historycznej są albo konkretne języki
etniczne rozumiane jako systemy znaków, albo rekonstrukcje porównawcze relacji
historycznych między poszczególnymi językami etnicznymi. Przedmiotem jej zainteresowań
– inaczej, niż ewolucji języka – nie jest więc rozwój samej gatunkowo uniwersalnej zdolności
językowej, bo to wymagałoby wglądu wstecz na co najmniej kilkadziesiąt tysięcy, a być może
nawet kilka milionów lat
Od gramatyki historycznej wypada odróżnić „ewolucję języków” (liczba mnoga), choć tu
sytuacja jest bardziej skomplikowana. Termin „ewolucja języków” (
evolution of languages
)
nie jest używany w systematyczny sposób i niekiedy rzeczywiście występuje w znaczeniu
gramatyki historycznej, w kontekście badania pochodzenia i pokrewieństwa między językami
i ich grupami. Jednak „ewolucję języków” możemy – i, jak się wydaje, powinniśmy –
rozumieć jeszcze inaczej. Przypomnijmy sobie ostatni akapit „O pochodzeniu gatunków”, w
którym Charles Darwin wymienia prawa rządzące całością świata żywych organizmów i
prowadzące do ewolucji przez dobór naturalny; prawa te to:
· rozwój z reprodukcją,
· dziedziczenie,
· różnorodność,
oraz
·
Dziś wiemy, że byty biologiczne nie są jedynymi, które podlegają wyżej wymienionym
prawom – w szczególności, prawom tym podlegają właśnie (e-)języki. Języki naturalne (a
zatem ich elementy składowe: formy semantyczne, syntaktyczne, fonetyczne) są dziedziczone
– nowe pokolenie w danej ludzkiej społeczności nie wymyśla języka (jego form) od nowa,
3
Mimo to, gramatyka historyczna może owocnie współpracować z innymi dyscyplinami składowymi ewolucji
języka, np. archeologią, paleoantropologią i genetyką w zakresie odtworzenia mapy relatywnie niedawnych
migracji plemion ludzkich. Tego typu badania prowadzi m.in. Luca Cavalli-Sforza
S. WACEWICZ,
Ewolucja języka. Wprowadzenie
tempo przyrostu prowadzące do walki o przetrwanie.
4
lecz dziedziczy język poprzedniego pokolenia. Dziedziczenie to nie jest doskonale wierne –
młodsze pokolenie ‘przekręca’ słowa, wprowadza skróty, czasem nawet bawi się szykiem
wyrazów, sprawiając, że odziedziczony przez nie język nieznacznie różni się od języka
starszego pokolenia. Nowe formy/struktury w pewnym sensie rywalizują ze starymi i
niekiedy zastępują je. Używając słownictwa ewolucyjnego, formy języka są dziedziczone ze
sporadycznymi mutacjami i mają zróżnicowany sukces reprodukcyjny, a zatem podlegają
ewolucji przez dobór naturalny.
Od czego zależy dostosowanie języka, a zatem jego sukces reprodukcyjny? Poszczególne
formy językowe muszą być łatwe do zapamiętania i wymówienia oraz muszą dobrze spełniać
funkcję komunikacyjną. Natomiast głównym wymogiem dla ogólnej struktury języka jest
wyuczalność
(
learnability
), czyli bycie łatwo przyswajalnym przez niemowlęta. To właśnie
ich mózgi, a dokładniej ich poznawcze możliwości nabycia struktury języka są środowiskiem,
do którego muszą adaptować się struktury językowe. Ilustruje to pewna przewrotna metafora:
jak stwierdza Morten Christiansen, język jest czymś w rodzaju przydatnego pasożyta, który,
aby przeżyć, musi jak najlepiej przystosować się do swego nosiciela – człowieka.
Procesu ewolucji języków rozumianej w powyższy sposób nie zbadamy na podstawie
dostępnych nam obecnie danych, jednak możemy go symulować komputerowo. Za pomocą
takich metod można próbować odtworzyć proces wyłaniania się ogólnej struktury języka i
dostosowywanie się jej do ludzkich potrzeb komunikacyjnych poczynając od wczesnych
stadiów protojęzyka (o dwóch sensach
protojęzyka
więcej w kolejnej części). Wspomniana
wcześniej gramatyka historyczna przychodzi nam z pomocą, dostarczając ogólnych
prawidłowości widocznych w zmianie językowej. Na przykład słowo
will
w języku
angielskim, które dawniej było zwykłym czasownikiem znaczącym
chcieć
, w wyniku
gramatykalizacji stało się znacznikiem czasu przyszłego; z obserwacji wielu podobnych
przypadków wiemy, że morfemy gramatyczne powstają w procesie gramatykalizacji
zwykłych jednostek leksykalnych, a jedynie bardzo rzadko ma miejsce sytuacja odwrotna.
Ewolucja języków
przenika się z
ewolucją języka
na wiele interesujących sposobów, jednak
pozostają one odrębnymi „przedsięwzięciami”. Ponownie chodzi o inną skalę czasową:
(tysiące lub dziesiątki tysięcy lat, ale nie setki tysięcy, czy miliony) i inny przedmiot badań
(E-język, nie zaś zdolność do nabycia I-języka). Szybko rozwijające się badania ewolucji
języków zmuszają jednak do bardzo poważnego potraktowania kwestii ewolucji samego kodu
językowego, przy minimalnej ewolucji swego mózgowego podłoża. Słowem, musimy wziąć
pod uwagę możliwość, że język przypominający którykolwiek z używanych obecnie na Ziemi
nie pojawił się natychmiast po wykształceniu się u naszych przodków odpowiedniego
biologicznego substratu. Niewykluczone, że nawet człowiekowate mające mózgi identyczne
lub prawie identyczne z naszymi, a więc „gotowe na język”, wcale nie mówiły w sposób
porównywalny z nami. Wiele mileniów mógł trwać nie biologiczny, a socjokulturowy rozwój
samego kodu językowego lub, co najbardziej prawdopodobne, obie możliwości mogły
realizować się jednocześnie, poprzez koewolucję zdolności biologicznej oraz systemu
znaków.
S. WACEWICZ,
Ewolucja języka. Wprowadzenie
5
Rys. 1. Perspektywa czasowa poszczególnych procesów (w latach), ze względu na ogromne dysproporcje
niemożliwa do przedstawienia na wspólnym wykresie. Podane wartości nie są absolutne i należy je traktować
raczej jako rzędy wielkości.
1.3. Status ewolucji języka jako nauki
Powtórzmy:
ewolucja języka to (obszar badań obejmujący) ewolucyjne
pochodzenie języka, czyli proces wyłonienia się i rozwoju
biologicznej, właściwej jedynie ludziom zdolności do
posługiwania się językiem.
Takie sformułowanie wydaje się być neutralną i niekontrowersyjną definicją. Tak też jest w
istocie. A raczej: byłoby tak, gdyby udało nam się uciec od ideologii, która w mniejszym lub
S. WACEWICZ,
Ewolucja języka. Wprowadzenie
[ Pobierz całość w formacie PDF ]