f. Rozdział 1 - Struktura wykształcenia, EDUKACJA
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
1. Struktura wykształcenia
1.1. Wiek i płeć a poziom wykształcenia Polaków
ludności Polski
1. Struktura wykształcenia ludności Polski
Transformacja przyniosła duże zmiany w aktywności edukacyjnej Polaków, które często bywają obrazowo
określane mianem „boomu edukacyjnego”. Celem niniejszego rozdziału jest udzielenie odpowiedzi na pytanie,
czy faktycznie w ostatnich latach nastąpił tak duży, jak to określenie sugeruje, awans edukacyjny polskiego spo-
łeczeństwa i czy zmiany w strukturze wykształcenia były zróżnicowane w zależności od podstawowych cech
społeczno-demogra cznych, takich jak płeć, wiek czy miejsce zamieszkania. W rozdziale starano się zwrócić uwa-
gę na szerszy kontekst tych przemian związany z migracjami, sytuacją na rynku pracy, sytuacją demogra czną
i zmianami samego systemu edukacji, bo tylko w takim szerszym ujęciu można je właściwie zinterpretować.
Aby uchwycić długookresowe trendy w kształtowaniu się omawianych w rozdziale wskaźników, analizą objęto
lata 1995–2009 i sytuację osób znajdujących się w wieku 24–64 lata, czyli po zakończeniu (w ogromnej więk-
szości) kształcenia w systemie edukacji formalnej. Tym samym nie analizujemy wpływu reformy z 1999 r.
na wykształcenie Polaków, gdyż najstarsi nią objęci mieli w 2009 r. najwyżej 23 lata.
W rozdziale wykorzystywane są przede wszystkim dane pochodzące z badania aktywności ekonomicznej lud-
ności (BAEL). Jest to badanie reprezentacyjne prowadzone regularnie przez Główny Urząd Statystyczny. Badania
tego typu prowadzone są także w innych krajach europejskich (
Labour Force Survey
– LFS), a ich metodologia
w dużej części jest ujednolicona zgodnie z zaleceniami Eurostat, co umożliwia dokonywanie porównań między-
narodowych, które też w miarę możliwości starano się w rozdziale przedstawiać. BAEL nie jest jedynym dostęp-
nym źródłem danych o poziomie wykształcenia ludności, a metodologia badania wprowadza również szereg
ograniczeń co do możliwości ich zastosowania i interpretacji, ale mimo to należy uznać to badanie za najlepsze
źródło informacji w tym zakresie. Konkurować z nim może tylko spis powszechny, który dostarcza pełnych infor-
macji o strukturze wykształcenia całej populacji Polski i z tego względu pozwala na dosyć szczegółowe analizy,
ale ponieważ prowadzony jest raz na dziesięciolecie, uniemożliwia stałe monitorowanie dynamiki zmian w osią-
ganych przez poszczególne grupy poziomach wykształcenia.
Najważniejszy wniosek, jaki płynie z przeprowadzonej analizy, to ogromny awans edukacyjny Polaków. Poprawa
struktury wykształcenia ludności w Polsce jest jedną z najbardziej spektakularnych w krajach OECD. W dużej
mierze zmiany te są pochodną wyraźnego wzrostu zainteresowania kształceniem na poziomie wyższym wśród
kobiet i mieszkańców miast, ale po części też na te szybkie przemiany wpływ miała sytuacja demogra czna
Polski, to znaczy wejście w wiek edukacyjny wyżu demogra cznego. W tej krótkiej analizie nie udało się jednak
zmierzyć z jeszcze jednym obiegowym przekonaniem, mówiącym o tym, że upowszechnieniu kształcenia musi
towarzyszyć spadek jego jakości. Problem ten wymaga odrębnych badań, ale kolejne rozdziały raportu dostar-
czają wielu argumentów wskazujących na zasadność tego typu obaw. Jednym z najważniejszych jest to, że
omawiany„boom edukacyjny” objął w dużej części humanistyczne i społeczne dziedziny kształcenia, oferowane
przez szkoły niepubliczne, zatrudniające nauczycieli na drugich i dalszych etatach, i do tego nie przełożył się
wciąż na zwiększenie zainteresowania uczeniem się w dorosłym życiu (w tym zakresie pozycja Polski jest jedną
z najgorszych w krajach Unii Europejskiej i OECD).
1.1. Wiek i płeć a poziom wykształcenia Polaków
Ogromną dynamikę omawianych w rozdziale procesów najlepiej oddaje fakt, iż w okresie między 1995 a 2009
rokiem udział osób z wykształceniem wyższym w grupie wieku 25–64 lata wzrósł z 9,7% do 21,2%. Obecnie
wyższym wykształceniem może pochwalić się około 4,5 mln osób w tym wieku, czyli ponad dwukrotnie wię-
cej niż w połowie lat 90-tych. Duży wzrost popularności kształcenia na poziomie wyższym wiązał się również
ze zwiększeniem liczby osób kończących edukację na poziomie liceum ogólnokształcącego (wzrost o 23%).
W 2009 roku było to około 1,6 mln osób, które stanowiły 7,7% populacji w wieku 25–64 lata. Co trzecia osoba
w tej grupie wieku, tj. około 6,9 mln osób, posiadała z kolei wykształcenie zasadnicze zawodowe. Nieco mniej,
bo 5,7 mln osób i 26,8% całej analizowanej grupy posiadało wykształcenie średnie zawodowe lub policealne.
W tym samym czasie liczba osób, które nie kontynuowały edukacji po szkole podstawowej, zmalała niemal
o połowę i w efekcie w 2009 roku osoby te stanowiły 12,0% całej populacji.
Między 1995 a 2009
rokiem udział osób
z wykształceniem
wyższym w grupie
wieku 25–64 lata
wzrósł z 9,7%
do 21,2%.
19
1. Struktura wykształcenia
1.1. Wiek i płeć a poziom wykształcenia Polaków
ludności Polski
Wykres 1.1. Struktura wykształcenia ludności Polski w wieku 25–64 lata w 2009 roku (w %)
wyższe ze stopniem naukowym
co najmniej doktora
0,4%
podstawowe
i niepełne
podstawowe
12,0%
wyższe
20,8%
policealne
3,7%
zasadnicze zawodowe
32,3%
średnie zawodowe
23,0%
średnie
ogólnokształcące
7,7%
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BAEL.
Tabela 1.1.
Podstawowe informacje o strukturze wykształcenia ludności Polski w wieku 25–64 lata
wyższe
średnie
zawodowe
i policealne
średnie
ogólnokształcące
zasadnicze
zawodowe
podstawowe
i niepełne
podstawowe
struktura wykształcenia ludności w 1995 roku (w tys.)
1871
4965
1327
6080
5059
struktura wykształcenia ludności w 2009 roku (w tys.)
4469
5655
1631
6834
2541
dynamika zmian (1995 r.=100)
238,9
113,9
122,9
112,4
50,2
średnia roczna zmiana, 1995–2009 (w %)
6,5
0,9
1,5
0,8
–4,8
struktura wykształcenia ludności w 1995 roku (w %)
9,7
25,7
6,9
31,5
26,2
struktura wykształcenia ludności w 2009 roku (w %)
21,2
26,8
7,7
32,3
12,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BAEL.
Udział osób z wyż-
szym wykształceniem
w Polsce jest wciąż
niższy niż przeciętna
w krajach OECD.
Mimo imponującej dynamiki zmian, udział osób z wyższym wykształceniem w Polsce jest wciąż niższy niż prze-
ciętna w krajach OECD (w 2007 roku było to odpowiednio 19% i 28% ). Polskę wraz z Portugalią, Turcją, Włocha-
mi i Słowacją można więc zaliczyć do grupy państw wciąż relatywnie słabo wyposażonych w dobrze wykształ-
cone zasoby ludzkie, ale dynamicznie nadrabiających zaległości. Najwyższe wskaźniki zanotowano w Kanadzie
(48%), Japonii i Nowej Zelandii (41%) oraz w Stanach Zjednoczonych (40%). Spośród wszystkich państw OECD
wyróżniają się również Niemcy, w których zarejestrowano wyraźnie niższą niż w pozostałych krajach dynamikę
zmian, a jednocześnie udział osób z wyższym wykształceniem wciąż jest relatywnie niski. Polskę na tle mię-
dzynarodowym wyróżnia z kolei stosunkowo niski udział osób z najniższymi poziomami wykształcenia. O ile
przeciętna OECD dla poziomu poniżej wyższego średniego (ISCED
1
0, 1, 2, 3C) wynosi 30%, tak w Polsce było to
tylko 14%. Z drugiej strony w Polsce wyraźnie większe znaczenie ma tzw. poziom średni wyższy (około 68% przy
43% w OECD), z tym że włącza się do niego wykształcenie na poziomie zasadniczym zawodowym.
Wykres 1.3. potwierdza jednocześnie, że duże zmiany dotyczyły przede wszystkim dwóch skrajnych poziomów
wykształcenia, to znaczy nastąpił duży spadek liczby osób, które ukończyły tylko szkołę podstawową, oraz zna-
czący wzrost liczby osób kończących studia. Co więcej, staranne przyjrzenie się danym pokazuje, że dynamika
opisanych wyżej procesów była bardzo nierównomierna.
Międzynarodowa klasy kacja poziomów kształcenia.
1
20
1. Struktura wykształcenia
1.1. Wiek i płeć a poziom wykształcenia Polaków
ludności Polski
Wykres 1.2. Udział osób z wykształceniem wyższym w populacji 25–64 lata w Polsce i innych krajach OECD w 2007 roku oraz przeciętny
roczny przyrost populacji z wykształceniem wyższym w populacji 25–64 lata w Polsce i innych krajach OECD w latach 1998–2006 (w %)
Liniami przerywanymi oznaczono średnie wartości dla wszystkich krajów OECD.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OECD.
Wykres 1.3. Struktura wykształcenia ludności Polski w wieku 25–64 lata na tle średniej OECD w latach 1997–2007 (w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OECD.
21
1. Struktura wykształcenia
1.1. Wiek i płeć a poziom wykształcenia Polaków
ludności Polski
W całej populacji
w wieku 25–64
lata było 24%
kobiet i niecałe
18% mężczyzn po
wyższych studiach.
Warto zauważyć, że jeszcze w połowie lat 90-tych udział osób z wyższym wykształceniem był niemal identyczny
wśród kobiet i mężczyzn. Liczba osób, które ukończyły studia, wzrosła następnie prawie trzykrotnie wśród ko-
biet, podczas gdy liczba mężczyzn o takiej charakterystyce zwiększyła się niespełna dwukrotnie. W efekcie w 2009
roku udział kobiet, które ukończyły studia, wyniósł ponad 24% w całej populacji w wieku 25–64 lata i był wyższy
o 6,7 pkt. proc. niż w przypadku mężczyzn. W tym zakresie Polska nie wyróżnia się na tle międzynarodowym, choć
różnica między kobietami i mężczyznami jest nieco wyższa niż przeciętna (średnio dla krajów OECD nie przekracza
ona 1 pkt. proc., ale w niektórych przypadkach obserwowane różnice są wyraźnie większe, np. w Finlandii i Estonii
wynoszą ponad 10 pkt. proc.). Ogólnie biorąc większy udział kobiet z wyższym wykształceniem jest często spoty-
kany, choć nie powszechny. W takich krajach jak Korea, Austria, Niemcy czy Holandia to więcej mężczyzn niż kobiet
ma wykształcenie wyższe. Skrajnym przypadkiem jest natomiast Szwajcaria, w której wskaźnik ten wynosi około
39% i jest wyższy niż w przypadku kobiet aż o 16 pkt. proc. Różne wzorce popularności wyższego wykształcenia
wśród kobiet i mężczyzn w wymienionych wyżej krajach idą najczęściej w parze z odpowiednim zróżnicowaniem
stóp zwrotu z edukacji. Nie zawsze jednak zależności te są zgodne z oczekiwaniami. W Niemczech czy Austrii stopa
zwrotu z tytułu ukończenia studiów jest rzeczywiście wyższa wśród mężczyzn niż wśród kobiet, ale już w Korei
obserwuje się odwrotny trend. W przypadku Polski, zgodnie z najnowszymi szacunkami OECD, odnotowuje się
przewagę mężczyzn, choć niektóre badania faktycznie dokumentują wyższe stopy zwrotu dla kobiet
2
.
Jednocześnie można przypuszczać, że te dysproporcje między mężczyznami i kobietami będą się w Polsce
utrzymywały wskutek zniesienia od 2010 roku obowiązku odbycia zasadniczej służby wojskowej. W literatu-
rze panuje zgodne przekonanie, że obowiązek ten wpływa negatywnie na tworzenie kapitału ludzkiego, gdyż
zakłóca proces akumulowania wiedzy i zbierania pierwszych doświadczeń na rynku pracy, powoduje nieefek-
tywną alokację czynników produkcji oraz sprzyja deprecjacji zgromadzonego przed odbyciem służby kapitału.
Z tego względu, jeżeli tylko kontynuowanie edukacji może odłożyć w czasie lub w ogóle zwolnić z obowiąz-
ku służby wojskowej, powoduje to wyraźne zwiększenie popytu na edukację u mężczyzn. Badania pokazują,
że zniesienie obowiązkowego poboru sprawia, że w grupie wieku objętej pierwotnie tym obowiązkiem zainte-
resowanie kształceniem istotnie maleje (Maurin, Xenogiani, 2004; Buonanna, 2006; Keller i in., 2009).
Wykres 1.4. Udział osób z wyższym wykształceniem w populacji kobiet i mężczyzn w wieku 25–64 lata w latach 1995–2009 (w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BAEL.
2
Badania polskie nie dają jednoznacznej odpowiedzi. Trudno jednak zestawiać ich wyniki z uwagi na duże zróżnicowanie wy-
korzystywanych narzędzi badawczych i źródeł danych. Szerzej o tych problemach mowa w rozdziale dotyczącym rynku pracy.
22
1. Struktura wykształcenia
1.1. Wiek i płeć a poziom wykształcenia Polaków
ludności Polski
Wykres 1.5. Udział kobiet z wyższym wykształceniem w populacji w wieku 25–64 lata w 2007 roku (w %) oraz różnica między
udziałem osób z wyższym wykształceniem w populacji kobiet i mężczyzn (w pkt. proc.)
Przerywaną linią pionową oznaczono średni udział kobiet z wykształceniem wyższym w populacji w wieku 25–64 lata w krajach OECD.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OECD.
Kobiety znacznie częściej też niż mężczyźni zdają maturę i, jeżeli wybierają kształcenie zawodowe, to nieco czę-
ściej niż mężczyźni kończą technika oraz zdecydowanie rzadziej – zasadnicze szkoły zawodowe. W 2009 roku
udział osób z wykształceniem zaledwie podstawowym był podobny wśród mężczyzn i kobiet (11,6% i 12,4%
odpowiednio), co oznacza niemal zupełne zniwelowanie jeszcze dosyć wyraźnych w połowie lat 90-tych różnic
(23,6% oraz 28,8% w 1995 roku, analogicznie).
Alternatywnym sposobem oceny dynamiki zmian w zakresie wykształcenia ludności jest analiza osiągnięć edu-
kacyjnych kolejnych grup wieku. Przy założeniu, że ruch naturalny, zwłaszcza migracje, a także możliwość zdo-
bywania wyższych poziomów wykształcenia po ukończeniu 30. roku życia, mają niewielkie znaczenie, możliwe
jest przybliżenie zmian w strukturze wykształcenia ludności z okresu ostatnich 30 lat poprzez pokazanie różnic
w strukturze wykształcenia między osobami w wieku 25–34 oraz 55–64 lata. Im większa jest ta różnica, tym
większy wzrost aspiracji edukacyjnych młodszego pokolenia i tym większy globalny przyrost osób z wyższym
wykształceniem.
W tym kontekście warto zauważyć, że w Polsce osoby w wieku 55–64 lata wyraźnie rzadziej niż młodsze roczniki
mogą pochwalić się dyplomem uczelni wyższej. Różnica w udziałach wyniosła w 2007 roku 18 pkt. proc. i jedy-
nie w kilku innych krajach dystans między pokoleniami był większy (różnicę ponad 20 pkt. proc. zanotowano
w Hiszpanii, Francji, Irlandii, Japonii i Korei)
3
. Co ciekawe, w niektórych krajach młodsze pokolenie wykazuje
się w zasadzie podobnym odsetkiem osób z wyższym wykształceniem co osoby starsze (np. w USA, Brazylii),
a w dwóch przypadkach, w Niemczech i Izraelu, ten odsetek jest nawet nieznacznie niższy. Biorąc pod uwagę
fakt, iż Polskę charakteryzuje relatywnie silny wpływ statusu społeczno-ekonomicznego rodziców na osiągnię-
cia uczniów, o czym szerzej mowa w rozdziale 7, należy rzeczywiście pozytywnie ocenić opisaną wyżej dyna-
mikę zmian, choć z drugiej strony należy mieć w pamięci, że osiągnięcia najmłodszego pokolenia w zakresie
formalnego wykształcenia są wciąż niższe niż przeciętne w krajach OECD.
Osoby w wieku 55–64
lata wyraźnie rzadziej
niż młodsze roczniki
mogą pochwalić się
dyplomem uczelni
wyższej.
3
W 2009 roku różnica wzrosła do 22,8 pkt. proc. Udział osób z wyższym wykształceniem w populacji w wieku 25–34 lata
wyniósł 35,4%, przy czym dla kobiet był równy 42,7%, a dla mężczyzn tylko 28,2%.
23
[ Pobierz całość w formacie PDF ]