fazy rozwoju dzieci niepelnosprawnych, Fizjoterapia, pediatria
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Iwona Maćkowiak
nauczyciel - bibliotekarz II LO w Lesznie
Teresa Nowak
nauczyciel - bibliotekarz Gimnazjum nr 4 w Lesznie
FAZY ROZWOJU DZIECI I MŁODZIEŻY
NIEPEŁNOSPRAWNEJ
A POTRZEBY WYCHOWAWCZE
„Osoba upośledzona jest jednym z nas,
jest uczestnikiem tego samego człowieczeństwa
Uznając i popierając jej godność i prawa
uznajemy naszą godność i nasze prawa”
Jan Paweł II
Czym jest rozwój? Jest to wielki, długotrwały proces kierunkowych zmian, w których
można wyróżnić prawidłowo następujące po sobie etapy przemian tzw. fazy rozwojowe
dziecka wykazujące obiektywnie stwierdzalne zróżnicowanie się go pod określonym
względem. Jest to ciąg zmian pozostających między sobą we wzajemnym związku
i występujących w sposób uporządkowany w określonych miejscach na czasowym biegu
życia jednostki. Rozwój musi postępować systematycznie w jakimś kierunku. Rozwój może
być ilościowy, czyli tzw. proces przyswajania nowego doświadczenia, zdobywanie nowych
wiadomości i umiejętności. Dotyczy to szybkiego liczenia w pamięci, szybkiego czytania
i pisania. Rozwój to także osiąganie pewnych standardów. Tworząc je przyjmuje się założenie
o istnieniu jakiejś skali pozwalającej szacować osiągnięcia rozwojowe np.: dojrzałość
szkolną, zawodową itp. Zmiany rozwojowe oznaczają zmierzanie od stanów niższych do
stanów wyższych, ku lepszej organizacji i efektywności. Na rozwój dziecka mają wpływ
przede wszystkim bezpośrednie interakcje, w jakie wchodzi ono ze swoimi rodzicami,
rodzeństwem, dziadkami, innymi krewnymi w siedlisku rodzinnym, z uczniami, ich
rodzicami, nauczycielami i innymi pracownikami szkoły w siedlisku szkolnym,
z przyjaciółmi i kolegami oraz przygodnie napotkanymi osobami w siedlisku podwórkowym.
Dziecko i jego rozwój można przyrównać do lotu pocisku międzyplanetarnego.
Rakieta, która ma wynieść pocisk jest zaprogramowana. Układ komputerowy wszystko
przewiduje, programuje, determinuje. Rakietę trzeba wyposażyć w środku w energetyczne
mechanizmy, które mają działać sprawnie i wystrzelić. Pocisk leci wedle zaprogramowanego
toru, ale po drodze napotyka różne nieprzewidziane czynniki. Te czynniki odkształcają tor
lotu. Jeżeli nie działają zbyt silnie i długo to pocisk wraca na swój tor. Podobnie dziecko. Ono
rozwija się i napotyka różne wpływy środowiska. To wszystko co nie sprzyja rozwojowi
zaburza tor rozwoju. Jeżeli działanie różnych złych czynników jest krótkotrwałe, to pół biedy.
Dziecko wyrówna chwilowe zahamowanie tempa wzrastania, nadgoni opóźnienia. Ale jeżeli
1
czas działania i siła szkodliwego bodźca są zbyt duże to nawet po ich ustaniu dziecko nie
wyrówna już odkształconej krzywej.
To porównanie jest wyjątkowo obrazowe, ale i bardzo słuszne. Dzieci mają wielką
zdolność adaptacji. Mogą zwycięsko przejść złe chwile.
Celem tej pracy jest ukazanie rozwoju człowieka w różnych etapach życia,
a szczególnie chodzi o rozwój dzieci i młodzieży niepełnosprawnej.
tab. 1)
• niemowlęctwo – pierwszy rok życia
• wiek poniemowlęcy – od 1 do 3 lat
• wiek przedszkolny – od 3 do 7 lat
• młodszy wiek szkolny – od 7 do 11 – 12 lat
• wiek dorastania – od 12 – 13 do 17 – 18 lat
Podział ten został dokonany na podstawie trzech kryteriów:
1. istotnych zmian w środowisku dziecka – sposobu pojmowania przez nie rzeczywistości,
form spostrzegania, myślenia itp.
2. zmiany w zakresie aktywności dziecka – takie zmiany w zachowaniu, które można
obserwować z zewnątrz
3. odmienne i typowe dla okresu formy i środki oddziaływania wychowawczego na dziecko
Pominiemy okres niemowlęctwa i wieku poniemowlęcego, gdyż tu oddziaływanie na
dziecko odbywa się głównie ze strony rodziców.
Dopiero w okresie przedszkolnym następuje bardzo dynamiczny rozwój. Występują
też problemy wychowawcze charakterystyczne dla tego okresu na przykład problem
dojrzałości szkolnej. Ważny dla rozwoju procesów poznawczych jest w tym okresie rozwój
spostrzeżeń. Dzieci trafnie spostrzegają i zapamiętują barwę i kształt różnych przedmiotów,
lecz analiza i synteza sprawia im trudności. Oprócz spostrzeżenia wzrasta zdolność
rozumowania. Dziecko rozwiązuje proste zagadki, tworzy pojęcia. Sposób myślenia dziecka
w wieku szkolnym nazywa się konkretno – obrazowym. Zasób słownictwa dziecka stale się
powiększa. Wyraźne są zmiany jakościowe w słowniku. Wzrasta zdolność komunikowania
się. W sferze emocjonalnej obserwuje się bardzo bogate przejawy emocji. Moralność
i estetyka są jeszcze bardzo naiwne. Następuje dalszy rozwój kontaktów społecznych.
Ważnym problemem psychologicznym jest dojrzałość szkolna. Jest to taki poziom
rozwoju, którego osiągnięcie umożliwia dziecku sprostanie wymaganiom szkoły i skuteczne
przyswajanie wiedzy przekazywanej w szkole.
Dojrzałość szkolna to:
- zasoby wiadomości o świecie i zasoby słownika
- zdolności pamięciowe i uczenia się
- rozumienie symboli graficznych oraz analiza i synteza w zakresie słuchu i wzroku
- zdolność koncentracji uwagi i wytrwałość w wykonywaniu różnych zadań
- koordynacja wzrokowo – ruchowa
- współpraca z innymi dziećmi
- podporządkowanie się poleceniom i obowiązkowość
Kolejny okres młodszy wiek szkolny to okres szybkiego rozwoju fizycznego.
Zwiększa się motoryka i sprawność dziecka.
Rozwój psychiczny przebiega w odmiennych warunkach. Uczenie się w szkole stawia
przed dzieckiem określone zadania i wymagania. Następuje silny rozwój struktur
poznawczych. W zakresie pamięci widoczny jest rozwój pamięci dowolnej, zwiększenie się
zakresu pamięci bezpośredniej. W sferze rozumowania można zaobserwować zaczątki
najważniejszych operacji umysłowych. Dziecko jest zdolne do samodzielnego formułowania
2
W psychologii rozróżnia się następujące okresy rozwoju dzieci i młodzieży: (patrz.
różnych wniosków na podstawie dostarczonych mu przesłanek. Następuje dalszy rozwój
mowy, zdolność logicznego wypowiedzenia się. Konieczność funkcjonowania w zbiorowości
szkolnej jest wyznacznikiem dynamicznego rozwoju w sferze społecznej. W tym okresie
tworzy się również zasadniczy zrąb osobowości.
Na kształtowanie się osobowości wpływa:
- identyfikowanie się z rodzicami
- kontakty z grupą rówieśniczą
Okres dorastania inaczej okres dojrzewania jest okresem, w którym nadal dominuje
nauka jako rodzaj aktywności. Dochodzą do głosu problemy wyboru zawodu. Następuje
dalszy wzrost zdolności intelektualnych. Młodzi ludzie są zdolni rozwiązywać problemy
w sytuacji gdy dane informacje są niepełne. Pojawia się myślenie abstrakcyjne. W zakresie
kształtowania się osobowości i rozwoju osobowości szczególnego znaczenia nabierają:
- zainteresowania
- kontakty społeczne
- sfera emocjonalna
Charakterystyczne dla tego okresu jest rozbudzenie zainteresowań ogólnych
dotyczących zagadnień przyrodniczych, filozoficznych i społecznych. Wzrasta znaczenie
kontaktu z rówieśnikami. Emocje przeżywane przez dorastających cechuje duża intensywność
w połączeniu z ich zmiennością. Młodzież uczy się kontroli nad emocjami i kształtuje uczucie
wyższe – społeczne, religijne, etyczne i inne.
Pojęcie niepełnosprawności wyrażające ideę, że istnieją ludzie, którzy nie są
całkowicie sprawni, zakłada również istnienie tych innych, w pełni sprawnych. Ludzie różnią
się zakresem i stopniem sprawności. Niemuzykalność, niezręczność, mała skupialność
uwagi, zapominanie to tylko niektóre rodzaje niesprawności, które cechują ludzi bądź trwale,
bądź w niektórych okresach ich życia.
Już małe dziecko jest pod pewnymi względami sprawne, pod innymi nie i ta wybiórcza
sprawność tworzy jej własną charakterystykę. Oceniając czyjąś sprawność porównujemy się
zazwyczaj ze sprawnością innych ludzi w danym wieku i środowisku. Sprawności mogą być
oceniane jako wysokie, przeciętne bądź niskie aż do płynnego momentu, od którego
określamy ją jako niesprawność lub brak sprawności. W ten sposób, w zależności od
zastosowanej skali porównawczej, społeczeństwo samo produkuje to, co „nie jest normą”,
a następnie posługując się swoimi ocenami – wywiera nacisk, aby jednostka „spoza normy”
do niej się dostosowała.
Samo pojęcie sprawności mówi nam o tym, jak skutecznie człowiek działa, jaka jest
jakość i szybkość jego funkcjonowania. U podstaw sprawności znajdują się zdolności, które
są ich bazą częściowo wyznaczoną genetycznie.
Rozwój człowieka zależy również od wpływów otoczenia (odżywianie, przestrzeń
życiowa, zanieczyszczenia ekologiczne).
Jest właściwością natury ludzkiej, że sprawność (jej zakres i poziom) są u różnych
ludzi rozmaite i nasze życie społeczne staje się dzięki temu bardziej różnorodne. Istotne w
życiu ludzkim jest nie to, w co natura wyposażyła człowieka, ale to co ze swoim – lepszym
czy gorszym – wyposażeniem zrobi, co jest dla niego ważne, jakich dokona wyborów. Dla
człowieka niepełnosprawnego wybory mogą być ograniczone, ale jak każdy człowiek i on ma
w obrębie tych ograniczeń własną autonomie. Ocenianie ludzi z punktu widzenie tzw. Normy,
dopasowywanie ich do niej, tendencje do selekcji i segregacji są działaniem przeciwko
podmiotowości i godności człowieka. To nie człowieka należy dopasowywać do istniejących
instytucji, zawodów, czy form życia społecznego, ale one powinny być dostosowane do
człowieka.
Tyle na temat sprawności. Przejdźmy teraz do dzieci niepełnosprawnych. Dzieci
niepełnosprawne są to dzieci, których rozwój jest utrudniony w stopniu, w którym ani
3
jednostka za pomocą własnych mechanizmów psychicznej regulacji, ani rutynowe metody
postępowania pedagogicznego nie są w stanie utrudnień tych wyeliminować.
Gdy własne mechanizmy regulacyjne nie wystarczą, gdy również zawiodą rutynowe
metody postępowania pedagogicznego – wtedy mamy do czynienia z dzieckiem
niepełnosprawnym, które wymaga oddziaływań specjalistycznych, nazywanych rehabilitacją
lub rewalidacją. Najczęściej są to równoczesne oddziaływanie natury fizycznej (rehabilitacja
medyczna), społeczno – pedagogiczne (rehabilitacja zawodowa) i psychologicznej (w postaci
psychoterapii).
O tym jak przebiegnie życie człowieka niepełnosprawnego, jak ukształtuje się jego
biografia, decyduje w pewnej mierze on sam z chwilą, gdy w pełni uświadomi sobie swoje
ograniczenia i możliwości.
Powstanie niepełnosprawności zakłóca cały przebieg procesu przystosowywania się
dzieci do życia. Osiągnięty już przez nie poziom przystosowania zostaje zaburzony. Proces
przystosowania się do niepełnosprawności to proces długotrwały, w czasie którego dziecko
poznaje własną niepełnosprawność, oswaja się z nią, uczy się pokonywania wywołanych
przez nią trudności. Wiele jest rodzajów niesprawności, ale zostały one już omówione.
Postaram się przedstawić jak kształtują się podstawowe możliwości i ograniczenia rozwoju
dzieci niepełnosprawnych. (patrz tabela nr 2)
Upośledzenie umysłowe jest to obniżenie ogólnego poziomu funkcjonowania
intelektualnego oraz trudności w zachowaniu. Ze względu na podstawowe możliwości
i ograniczenia rozwoju możemy wyróżnić: upośledzenie w stopniu lekkim, umiarkowanym
znacznym i głębokim. Dzieci upośledzone w stopniu lekkim i umiarkowanym mogą rozwijać
się w szkołach specjalnych, w szkołach integracyjnych, jak również w tzw. Szkole Życia.
Okresem krytycznym u dziecka lekko upośledzonego jest rozpoczęcie nauki szkolnej.
Najczęściej dopiero wtedy spostrzegana jest jego odmienność w tempie oraz sposobie uczenia
się, o czym dziecko dowiaduje się od osób dorosłych, a także od rówieśników. Świadomość
własnej gorszej odmienności, staje się coraz bardziej wyraźna.
W zależności od tego, czy dziecko bezpośrednio po ukończeniu klasy zerowej jest kierowane
do szkoły specjalnej, czy też rozpoczyna naukę w szkole powszechnej, jego społeczna
i psychologiczna sytuacja jest odmienna. Na ogół przyjmuje się, że korzystne dla rozwoju
dziecka jest danie mu szansy uczenia się wspólnie z prawidłowo rozwiniętymi rówieśnikami,
Ma to swoje dobre ale i złe strony. Powstałe pod wpływem niepowodzeń szkolnych
emocjonalne urazy nie tylko obniżają ogólną aktywność poznawczą dziecka, rozwijają
niekorzystne, obronne taktyki postępowania, w postaci np. kłamania czy oszukiwania, a także
prowadzą do powstania zaburzeń nerwicowych, najczęściej o charakterze lękowym.
Optymalnym wyjściem jest organizowanie na terenie szkół powszechnych
tzw. „ klas terapeutycznych”, w których program jednego roku szkolnego jest rozłożony na
dwa lata. Do takich klas o niewielkiej liczbie uczniów mogą uczęszczać dzieci opóźnione w
rozwoju umysłowym, zaniedbane w wieku przedszkolnym. Klasy takie powinny mieć
charakter „ otwarty”, z możliwością okresowego przebywania w nich, a następnie
kontynuowania nauki w klasach zwykłych.
Z całą wyrazistością występuje świadomość własnego upośledzenia w okresie
dorastania. Wiąże się to z pojawiającą się w tym okresie życia tendencją do pogłębionego
poznawania siebie i następnie poszukiwania swojego miejsca w życiu. Proces poszukiwania i
odkrywania samego siebie jest określany jako rozwój tożsamości. Wiedza o sobie samym
rozwija się od wczesnego dzieciństwa. Stopniowo doświadczenia te zostają uporządkowane.
Dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym charakteryzują się tym że:
- opanowany materiał jest zawężony, dzieci są zdolne do przyswojenia tego co konkretne
- zdolność do abstrakcji jest zredukowana
- możliwości porządkowania przyswojonego materiału są ograniczone
4
- proces uczenia jest spowolniony
- spontaniczność jest słaba, nieokreślona
- zakres uwagi jest ograniczony
- pamięć logiczna jest słaba
- rozwój mowy jest opóźniony
- dominuje myślenie obrazowe
- samodzielność myślenia jest bardzo mała
- poziom rozwoju w wieku 15 – 21 lat (osiąga wiek inteligencji= 8 – 12 lat )
- opóźniony rozwój ruchowy
- maksymalny poziom dojrzałości społecznej to 17 lat
- niektóre dzieci osiągają znaczny poziom uspołecznienia
Takie dzieci chodzą do przedszkola normalnego, potem mogą uczyć się w szkole
podstawowej specjalnej (od 2 roku nauki), której program obejmuje materiał pięciu klas
szkoły normalnej. Dalej pracują w wyuczonym zawodzie w zwykłych zakładach pracy lub
w zakładach pracy chronionej.
Upośledzenie w stopniu umiarkowanym to obniżona sprawność spostrzegania:
- trudności koncentrowania uwagi dowolnej
- ograniczony zakres pamięci
- bardzo wolne tempo uczenia się
- opóźniony rozwój mowy
- słabo rozwinięte myślenie
- brak samodzielności, krytycyzmu
W wieku 15 lat dziecko osiąga wiek inteligencji = 7 – 8 lat. Ujawnia wrażliwość
emocjonalną, głębokie przywiązanie do wychowawców. Maksymalny poziom dojrzałości
takiego dziecka to 10 lat.
Dzieci upośledzone w stopniu umiarkowanym mogą uczęszczać do przedszkola
specjalnego, potem do tzw. Szkoły Życia (uczą się elementów nauki czytania, pisania,
liczenia).Pracują pod nadzorem w zakładach pracy chronionej.
Autyzm należy do stosunkowo rzadkich zaburzeń rozwoju. Większość dzieci nie jest
zdolna do wchodzenia w związki społeczne. Nie wykazuje zainteresowania zabawą, pasjonują
się zaś kręconymi i wirującymi obiektami. Wejście w wiek szkolny i okres między 6 a 12
rokiem życia łączy się z wieloma obciążeniami. Dziecko musi się zaadoptować do nowego
i bardziej wymagającego środowiska nowych ludzi i zwyczajów. Większość dzieci
autystycznych czyni duży progres w rozwoju i radzi sobie z tymi wymaganiami. Stopień
przystosowania zależy od wielu czynników, wśród których istotne miejsce zajmują poziom
rozwoju intelektualnego dziecka oraz możliwości komunikowania się.
W pracy z dziećmi autystycznymi nastąpił intensywny rozwój technik. Przedmiotem
terapii może być rozwój społeczny, emocjonalne reakcje dziecka, mowa, rozwój poznawczy.
Za wartościową metodę pracy należy uznać muzykoterapię. Dzieci autystyczne lubią
muzykę i wykorzystanie jej w terapii może prowadzić do dobrych efektów.
Programy terapeutyczne są teraz lepiej dostosowane do potrzeb osób autystycznych, rośnie
liczba placówek oferujących usługi dzieciom autystycznym i ich rodzinom.
Dzieci niewidome na skutek braku percepcji wzrokowej mają znacznie ograniczone
możliwości poznania nowych osób, ich lokalizacji i działalności; poznania partnerów
wzajemnej zabawy; nawiązania kontaktów słownych oraz wspólnego udziału w zajęciach.
Utrudnione jest więc zaspokojenie potrzeb kontaktu emocjonalnego z drugim człowiekiem,
w konsekwencji rozwija się postawa społecznej izolacji.
Częściowe uszkodzenie wzroku lub całkowity jego brak ogranicza poznawanie wizualnych
właściwości świata. Dlatego w kształceniu niewidomych i niedowidzących kładzie się duży
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]