Erazmianizm, filozofia, PEF opracowania tematów
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
•
Istotaerazmianizmu
•
Recepcjaiinterpretacjepogl¡dówErazma
ERAZMIANIZM
—zespółpogl¡dówgłoszonychprzezErazmazRotterdamu
orazichrecepcjawpismach,pogl¡dachidziałaniachjegozwolenników
ikontynuatorów.
Istotaerazmianizmu.
Pogl¡dy,postulatyiopcjeErazma,dotycz¡cechrze-
±cija«skiego»yciareligijnegoimoralnegoorazwspółczesnejErazmowikultu-
ry,tworz¡raczejrozbudowan¡iwyrazist¡tendencj¦ni»doktryn¦,niema-
j¡bowiemanidostatecznejkompletno±ci,anidostatecznejspójno±ci,brak
imte»wyra¹nychcechreformatorskiegoprogramu,np.jednoznaczno±ci
istanowczo±ci.Gdybypróbowa¢opisa¢e.wkategoriachdoksograficz-
nych,czylijakozespółpogl¡dówchrze±cija«skich,zakresopisunale»a-
łobyzredukowa¢doteologiibiblijnejimoralnejorazdoreligijno-filozo-
ficznejiparafilozoficznejetyki.Gdybyza±próbowa¢opisa¢e.jakofe-
nomenkulturowy,byłbyonopcj¡,tendencj¡czypostaw¡charakterystycz-
n¡dlawspółczesnegoErazmowihumanizmuizarazemtendencj¡wje-
goobr¦bieswoist¡.Sumuj¡cobate,najcz¦±ciejtrudnedorozdzielaniaob-
szary—teologicznyihumanistyczny—mo»naokre±li¢e.jakoswoistydla
okresuprzedreformacyjnego,czylidlaprzełomuXViXVIw.,humanizm
chrze±cija«ski.
E.jesttakimpojmowaniemchrze±cija«stwa,któreakcentujenietre±citeo-
retyczneidogmatyczne,leczmoralneipraktyczne,tzn.traktujechrze±cija«stwo
nietylejakodoktryn¦,ilejakosposób»ycia.Tensposób»yciabudujezwł.we-
wn¦trznajako±¢etycznachrze±cijan,jako±¢iszczero±¢ichprzekona«religij-
nychimoralnychorazjako±¢moralnaichzachowa«.Ztakiejperspektywytrac¡
naznaczeniuobrz¦dy,symboleiskrupulatneprzepisydotycz¡cezewn¦trznych
form»yciachrze±cija«skiego.E.głosipostulatuwewn¦trznieniachrze±cija«stwa
jakoprzemieniaj¡cejka»degoczłowiekarealizacjizawartychwprzesłaniuewan-
gelicznymnorminakazówmoralnych.
Jakohumanistycznaopcjadotycz¡cakulturychrze±cija«skieje.przewar-
to±ciowujedokonan¡ju»przezchrze±cija«stwostaro»ytneiutrwaloneprzez
±redniowieczn¡scholastyk¦gradacj¦sztukwyzwolonych.Scholastyka,jakofor-
macjanamocnychpodstawachfilozoficznych,ceniłazwł.sztukikwadrywialne,
aztrywialnych—logik¦.Zmateriałudostarczanegoprzezsztukikwadrywial-
neizapomoc¡logikikonstruowałaspójnetre±ci,spełniaj¡cerygorynaukowe
idydaktycznewła±ciwetemu,cozwano„doctrina”,„disciplina”albo„ars”.
Ni»ejcenionowscholastycepozostałesztukitrivium—gramatyk¦iretoryk¦,
ztejpierwszejwył¡czaj¡c,b¦d¡c¡wstaro»ytno±ciprzedmiotemjejegzegezy,
kunsztown¡literatur¦(zwł.poezj¦)iograniczaj¡cgramatyk¦douj¦tejwrygo-
rylogicznespekulacjinadnatur¡imechanizmamij¦zyka(modisignificandi).
Humanizmprzeciwnie:najwy»ejzesztuktrywialnychceniłretoryk¦ipoety-
k¦,aponadrygorynaukowesztukwyzwolonychstawiałkunsztown¡literatur¦,
uprzywilejowanemiejsceprzyznaj¡cpoezji,wniejupatruj¡c,obokestetycznych,
wysokiewaloryetyczno-wychowawcze.Zjejtre±ciami,odpocz¡tkubudz¡cy-
mizastrze»eniazpunktuwidzeniachrze±cija«skiego(zastrze»eniatedotyczyły
erazmianizm
1
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
zarównopoliteistycznejmitologii,jakierotyki),e.radziłsobiestosuj¡cinterpre-
tacj¦alegoryczn¡albodeklaratywnieminimalizuj¡cichszkodliwo±¢.E.tonie
jedynewtamtejepoce,alenajbardziejwyrazisteiwszechstronneprzeniesienie
tychopcjihumanistycznych(ograniczanychprzezinnychhumanistówdosfery
kulturyintelektualnejiartystycznej)nasposóbrozumieniachrze±cija«stwaijego
pisanych¹ródeł.Głosił,»e—niezale»nieodlicznychzbie»no±cinaukfilozofów
staro»ytnychzchrystianizmem—odfilozofiispekulatywnejbli»szaEwange-
liijeststaro»ytnapoezja;bardziejoddialektykiifilozofiispekulatywnej,które
usiłowałyuj¡¢przesłanieEwangeliiwracjonalnysystemspekulatywny,dosku-
tecznegogłoszeniaEwangeliiprzydatniejszajestretorykaiwogóleformacja
humanistyczna.E.niebyłprzeciwnywiedzyidociekaniomspekulatywnym,
przeciwstawiałsi¦tylkotakiejichwszechobecno±ciiprzeztozafałszowaniu
duchachrze±cija«stwa,jakiegowjegorozumieniudokonałascholastyka.
E.jestswoist¡wobr¦biehumanizmupostaw¡wobecklasycznegodziedzic-
twaantycznego;zpostawytejwynikawielejegod¡»e«iosi¡gni¦¢intelektual-
nychorazliterackich.E.cechujesi¦zdroworozs¡dkowymentuzjazmemchrze-
±cijanina,ukierunkowanymopcjamiErazmawobr¦biechrze±cija«stwa;jestto
entuzjazmdlazgodno±cipogl¡dówiparenezwielustaro»ytnychautorówpo-
ga«skichzchrze±cija«stwem,alete»entuzjazm,jakibudz¡ichpostawyetycz-
neizgodno±¢ich»yciaztymipogl¡damiiparenezami,cowszczególnym
sensiedotyczyniektórychstaro»ytnychfilozofów.Wyra»asi¦wpochwałach
niektórychantropologicznychietycznychpogl¡dówPlatona,etycznychpogl¡-
dówCyceronaiSeneki,wychowawczychpogl¡dówipostawPlutarcha,Katona,
atak»enaukmoralnychzawartychwpoezjiWergiliuszaiHoracego,wmimach
PubliliuszaSyrusaisentencjachMenandra,najmocniejza±wpochwałachSo-
kratesazajegocnotliwe»ycieiza±mier¢niemalm¦cze«sk¡(„ledwiemog¦
powstrzyma¢okrzyk:±wi¦tySokratesie,módlsi¦zanami!”),aza»yciewpo-
ni»eniuiwskrajnymubóstwieAntystenesa,DiogenesaCynikaiEpiktetajako,
wrazzSokratesem,poga«skichifilozoficznychodpowiedników»yciaiosobo-
wo±ci±wi¦tychchrze±cija«skich(„mo»e[…]wewspólnocie±wi¦tychwi¦cejjest
uczestników,ni»zapisanownaszychkatalogach”),anawetsamegoChrystu-
sa.Zentuzjazmemdlafilozoficznegosposobu»yciawspółgraentuzjazmdla
staro»ytnychsentencji,adagiówiapoftegmatów,zwł.filozoficznych.Wliterac-
kimzakresiejesttotrze¹wyentuzjazmdlaartyzmuliteraturyklasycznejijej
wzorczychwalorów,ograniczonyjednakwzgl¦damipraktycznymichrze±cija«-
stwaiwzgl¦damichrze±cija«skiego„decorum”.E.jestopcj¡literack¡iwogó-
lekulturotwórcz¡chrze±cijanina,wgktórejwzoremnajdoskonalszymkultury
niejest,mimoswoichniepodwa»alnychwalorówtak»edlachrze±cijan,staro-
»ytno±¢klasyczna,leczstaro»ytno±¢chrze±cija«ska,któraumiałazklasycznego
dziedzictwastaro»ytno±ciwybra¢,harmonijniepoł¡czy¢iowocniespo»ytkowa¢
elementynajbardziejzchrze±cija«stwemzgodne.
E.zawieraelementyfilozofiiorazkoncepcj¦metafilozoficzn¡.Wobr¦bie
tychpierwszychmie±cisi¦entuzjazmErazmadlaplatonizmu,zktórego
zalecałzwł.spirytualistyczn¡antropologi¦iascetyczn¡etyk¦.Nieprzejmował
jednakpogl¡dówPlatonaincrudo,leczpoddawałjemodyfikacji,ł¡cz¡c
wharmonijn¡cało±¢ztre±ciamiBiblii;zplato«skiejkoncepcjitrójdzielnejduszy
powstaław
Enchiridionie
—dzi¦kiinspiracji±w.PawłaizarazemOrygenesowej
interpretacjijegotekstów—Erazmowakoncepcjaczłowiekajakotrójjedno±ci
erazmianizm
2
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
ciała,duszyiducha,wktórejnieciało—pierwiastekzwierz¦cy,aniduch—
pierwiastekBoski,leczwła±nieduszakonstytuujeczłowiekajakoistot¦woln¡,
niezdeterminowan¡.Odmian¡tegoantropologicznegopogl¡duErazmajestjego
opowiedzeniesi¦wsporzezM.Lutremzawolno±ci¡woli,awi¦cpo±rednio
tak»ezawarto±ci¡uczynków,cho¢gdzieindziejErazmpodkre±lałnieodzown¡
wnichrol¦łaski.TaopcjapodbudowanajestsilnymprzekonaniemErazma
ozasadniczejdobrocinaturyczłowieka,osłabionejtylko,aleniezniweczonej
przezgrzechpierworodny.
Jestte»e.wyra¹n¡ispójn¡,cho¢dalek¡odkompletno±ciisystematycz-
no±ci,propozycj¡metafilozoficzn¡.Id¡czawyra¹nieobecn¡wchrze±cija«stwie
staro»ytnym,asłabiejisporadycznietylkowewczesno±redniowiecznymopcj¡,
zgodniezktór¡onosamoprzybrałonazw¦„filozofiiChrystusa”jakoodpowied-
nik„filozofiiHellenów”irozumiałot¦nazw¦nietylkojakoteoretyczn¡refleksj¦
nadBogiem,człowiekiemi±wiatem,aletak»ejakosposób»ycia,Erazmprzej¡ł
t¦nazw¦wrazzjejrozszerzonymotendrugiskładnikznaczeniemitoznacze-
nieprzeniósłnafilozofi¦staro»ytn¡.Zmetafilozoficznychwypowiedzifilozofów
staro»ytnychskonstruowałswojerozumienietego,czymjest,araczejczymby¢
powinnafilozofia.Jesttowizjafilozofiijako„bardziej»yciani»dysputy,prze-
mianywewn¦trznejraczejni»rozumowania”(takw
Paraclesis
okre±liłErazm
„philosophiaChristi”).ErazmtwierdzizaPlutarchem,»eprawdziwymfilozo-
femjestnieten,ktobiegływdialektyceifilozofiiprzyrody,aleten,ktorozeznał
prawdziwedobroicałymsercemdoniegod¡»y.Mi¦dzytakpoj¦t¡filozofi¡
ichrze±cija«stwemzachodzicałkowitazgodno±¢—tak»ewzakresiefaktycz-
nejrealizacjitakiejfilozofiiprzezniektórychstaro»ytnychfilozofówpoga«skich,
zwł.przeztych,którychwadagiumpodtymtytułemwymieniajako„Sylenów
Alcybiadesowych”.Dzi¦kitakiemuprzekonaniue.,któryzaapogeumkultu-
rychrze±cija«skiejuznajemy±lpatrystyczn¡,jestfaktycznymprzezwyci¦»eniem
zastrze»e«inieufno±ci,jakiechrze±cija«stwopatrystycznezgłaszałonierazpod
adresemwarto±cietycznejichpostawizachowa«.
Recepcjaiinterpretacjepogl¡dówErazma.
E.rozumianyjakooddzia-
ływanieErazmowychideiprzezwyci¦»aniedookre±leniaiwahaniawidoczne
wpismachsamegoErazma;przezwyci¦»enietoniwelujeprzewa»nienajbardziej
swoisteskładnikipogl¡dówErazma,zwł.otwarto±¢,pluralizm,brakdogmaty-
zmu,tolerancyjno±¢.Wtakimznaczeniuzae.mo»nauzna¢zarównoreformacj¦
Lutra,jakiniektórenurtyruchureformacyjnegozXVIiXVIIw.Zgodniezroz-
powszechnionympowyst¡pieniuLutrakonceptem:„Luterwysiedziałjaja,które
zniósłErazm”,wrzeczysamejluteranizmbyłzjednejstronydoprowadzon¡do
pragmatycznychkonsekwencjit¡opcj¡e.,wgktórejrozumiracjonalizms¡na-
rz¦dziamizawodnymi,u»ywaneza±nierozwa»niebywaj¡nawetnarz¦dziami
szkodliwymi,je±lisi¦jestosujedonajistotniejszychib¦d¡cychtajemnicamitre-
±ciwiary,zdrugiejza±praktycznymiradykalnymodej±ciemodobrz¦dowo±ci
isymbolizmu,którychprzerostomErazmbyłniech¦tny,alejetolerowałwimi¦
upodoba«inawykówreligijnychprostychchrze±cijan.Niegodz¡csi¦—wprze-
konaniuoradykalnymska»eniunaturyludzkiejprzezgrzech—aninawolno±¢
woli,ani(tymsamym)naistotnyudziałczłowiekawzbawczymdzieleBoga,
Luterprzekre±liłnajistotniejszefilozoficzneelementyErazmowegohumanizmu.
erazmianizm
3
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
Bli»szee.byłybardziejumiarkowaneideereformatorskieF.Melanchtona
czyA.FryczaModrzewskiego.Najbardziejradykalnyodłamwyrosłyzreforma-
cji,arianizmalboantytrynitaryzm,zw.te»unitarianizmem,azczasemrównie»
socynianizmem,dziel¡cyzErazmemniech¦¢dofilozofiispekulatywnejiobwi-
niaj¡cyj¡zawprowadzeniedoprostegoprzesłaniaewangelicznegoobcychmu
abstrakcyjnychkategoriiipoj¦¢filozoficznych,zarazemoptuj¡cyzafilologiczn¡
interpretacj¡Biblii,zanegował—jakonieautentyczneinieprawomocniewpro-
wadzone—nazw¦ipoj¦cieTrójcywi¦tej(np.w
ExplicatioprimicapitisEvangelii
Ioannis
FaustaSocyna).WbrewErazmowejrezerwiewobecrolirozumuspeku-
latywnegowdociekaniachtajemnicwiary,wpó¹niejszychdziejachtegonurtu
nast¡piłowyabsolutyzowanieracjonalizmuwreligii,polegaj¡cenatłumaczeniu
wszelkiejzawartejwprzekaziebiblijnymtajemnicyprzezsprowadzaniejejdo
opowiedzianegowkonwencjicudufaktunaturalnego(np.wAndrzejaWiszo-
watego
Religiorationalis
).
MimowpisywaniaposzczególnychpismErazma—aw1559nawetwszyst-
kich—naindeksksi¡gzakazanychimimoprób„wykre±laniazpami¦ci”całego
jegodorobkuidziałalno±ci,pookresieentuzjazmupostrzeganiagowHiszpa-
niijakosympatykareformacji,jegohumanizmchrze±cija«skiodegrał,zdaniem
niektórychhistoryków,pozytywn¡rol¦wdziejachkatolicyzmuXVIiXVIIw.
ladyniektórychideiErazma,zwł.tychzzakresubiblistyki,dadz¡si¦zauwa»y¢
wdokumentachsoborutrydenckiego,acowa»niejsze,miaływpływnajezuick¡
„ratiostudiorum”.
Odmian¦e.najbli»sz¡tej,którasi¦pojawiławpó¹nymsocynianizmie,
reprezentuj¡cimy±licieleepokiO±wiecenia,apodichwpływemtak»einter-
pretatorzyErazmawczasachpoo±wieceniowych,którzyzpełnychzastrze»e«
iwaha«wypowiedziErazma,przypisuj¡cowewahaniajegopodyktowanejl¦-
kiemtaktyceinakarbtakiejsamejtaktykiskładaj¡cwszystko,cojestuErazma
opowiedzeniemsi¦zatre±ciamirdzenniechrze±cija«skimi,wywodz¡jegobez-
granicznezaufaniedorozumuikreuj¡gonawolnomy±licielskiegoprekursora
O±wiecenia.Wimi¦jeszczeinnejjednostronno±cipatrzenianawielowarstwo-
weiniejednoznacznepisarstwoErazmaabsolutyzujesi¦antyscholastyczno±¢
e.,niew¡tpliw¡,alezawszeumiarkowan¡iobwarowywan¡przezErazmała-
godz¡cymiirelatywizuj¡cymizastrze»eniamiwimi¦tolerancji,dzi¦kiktórej
wielokrotniedeklarujeon,»enale»ymie¢wzgl¡dnacudzeuzdolnienia,upodo-
baniaiwyniesionezwielowiekowejtradycjinawyki.Obfitaliteraturahistorycz-
no-krytycznaostatniegostulecianatematErazmaprzechodziławewszystkich
wymienionychtukwestiachrozmaitefazyiprezentujenaderzró»nicowanein-
terpretacjee.O±wiecenioweipoo±wieceniowetendencjeinterpretowaniae.sła-
bływkolejnychdziesi¦cioleciachXXw.,aleidladzisiejszegojegoobrazurów-
niereprezentatywnajestE.W.KohlsamonografiateologiiErazma,ukazuj¡ca
istotnejejpokrewie«stwazteologi¡TomaszazAkwinu,jakstudiaJ.Chomara-
ta,wykazuj¡ceprzekonanieErazmaosymbolicznejtylkoobecno±ciChrystusa
wEucharystii.Faktemjestto,»ekonstytutywnecechye.implikuj¡nieuchron-
no±¢rozbie»no±cijegointerpretacji.
JuliuszDoma«ski
Bibliografia:
K.Górski,
StudianaddziejamipolskiejliteraturyantytrynitarskiejXVIw.
,Kr
1949;A.Flitner,
ErasmusimUrteilseinerNachwelt
,T1952;L.Kołakowski,
wiadomo±¢religijna
erazmianizm
4
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
iwi¦¹ko±cielna
,Wwa1965,1997
2
;E.W.Kohls,
DietheologiedesE.
,I–II,Bas1966;
E.ofRotterdam.
AQuincentennialSymposium
,NY1971;Z.Szmydtowa,
OErazmieiReju
,Wwa1972;J.Doma«ski,
E.ifilozofia.StudiumokoncepcjifilozofiiErazmazRotterdamu
,Wwa1973,2001
2
;S.Seidel-Menchi,
ErasmoinItalia.1520–1590
,Tn1987;
ActesduColloqueInternationalE.,Tours,1986
,G1990;L.
D’Ascia,
E.el’umanesimoumano
,Fi1991;M.Cytowska,
Wolno±¢jednostkiwedługE.zRotterdamu
,
SymbolaePhilologorumPosnaniensiumGraecaeetLatinae13(2000),73–78;
É.etlamontéede
l’humanisme
,Lv2001.
JuliuszDoma«ski,AgataSzymaniak
erazmianizm
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]