f0088acker, Gender Studies, Feminizm
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010
Joan Acker
Gender: od ról płciowych do upłciowionych instytucji
W ciągu ostatnich dwudziestu lat kategoria
gender
zakorzeniła się w codziennym języku nauk
społecznych. Stało się tak w dużej mierze dzięki działaniom ruchu feministycznego, oraz
towarzyszącej jej intelektualnej pracy na rzecz wyjaśniania mechanizmów męskiej dominacji
oraz procesów systemowego i powszechnego podporządkowania kobiet. Choć pojęcie to jest
powszechnie i często używane, to nie ma jednak konsensusu co do jego jednoznaczności,
nawet pomiędzy feministycznymi myślicielkami (Butler 1990). W socjologii kategoria
gender
miała początkowo jedno, dość jasne znaczenie, które w trakcie rozwoju teorii społecznych
coraz bardziej się poszerzało i komplikowało. Jednak pierwotne znaczenie
gender
nigdy nie
zostało w pełni zastąpione przez nowe analizy. Twierdzenie, że istnieją tylko dwie
perspektywy spojrzenia na
gender
jest upraszczające i zamazuje skomplikowanie i
różnorodność – często przecinających się ze sobą – głosów w dyskusji o tym, czym jest
gender
. Jednakże uporządkowanie tych wielu stanowisk i podzielenie ich na dwie grupy jest
w pewnym sensie pomocne, gdyż pozwala na uwidocznienie nowych sposobów ujmowania
najważniejszych procesów instytucjonalnych w naszym społeczeństwie.
We wczesnych koncepcjach,
gender
używane było jako pojęcie zastępcze dla terminu płeć
lub kobieta. W tej perspektywie studia
gender
dotyczyły społecznego położenia kobiet, ról
płciowych lub specyficznej kombinacji obu tych obszarów tematycznych. Tym samym
gender
funkcjonowało tu jako odrębne pole badawcze, którym początkowo interesowali się
wyłącznie specjaliści, a więc zajmowało pozycję peryferyjną wobec głównych problemów
badawczych socjologii. W nowszych analizach
gender
jest podstawową kategorią
interpretacyjną procesów kulturowych oraz główną zasadą strukuryzującą społeczeństwo
(np. Scott 1986; Acker 1988). Zamiast, jak wcześniej, zajmować pozycję sub–dyscypliny
1 Źródło: Joan Acker
, Gendered Institutions. From Sex Roles to Gendered Institutions
, „Contemporary
Sociology”, Vol. 21, No. 5 (Sep., 1992), pp. 565-569. © American Sociological Association. Opublikowane
za zgodą Wydawcy. Dziękujemy Autorce za urzejmą zgodę na publikację.
-
1
-
www.e
Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010
prawomocnych gałęzi nauki,
gender
staje się podstawowym kodem kształtowania
zróżnicowań i nierówności zawartych w relacjach między kobietami i mężczyznami, i jest
postrzegane jako integralny element wielu procesów społecznych. Taki sposób
teoretyzowania
gender
podważa istniejące analizy i jest krytycznym stanowiskiem wobec
zastanych wyjaśnień i koncepcji, dlatego, że nie pozwala na proste przyłączenie studiów
gender
do istniejących już teorii oraz ukazuje, że wiedza, która jest ślepa na kategorię
gender
jest u swoich podstaw wypaczeniem obrazu rzeczywistości. To bardziej radykalne stanowisko
wobec
gender
jest nierozerwalną częścią rozwoju teorii feministycznej oraz jej metod,
ponieważ wypracowywanie pojęcia
gender
jest ciągłym procesem. Ten esej ma na celu
zbadać różnorodne definicje
gender
oraz wyjaśnić co to znaczy, że instytucje są upłciowione.
Pojęcia
gender
używano początkowo, by ukazać społeczny i relacyjny charakter różnic
między kobietami i mężczyznami w opozycji do biologicznych różnic między obiema płciami.
Sex
było częścią natury, a
gender
częścią kultury. W języku socjologii, koncepcja społeczno-
kulturowego podziału ról płciowych zastąpiła podziały biologiczne, przede wszystkim
dlatego, że
gender
dużo lepiej niż
sex
reprezentowało i tłumaczyło społeczną konstrukcję
tożsamości i ról, które dzielą społeczeństwo na kobiety i mężczyzn. Płeć biologiczna i płeć
kulturowa były rozważane w naukach społecznych jako zjawiska wzajemnie siebie
warunkujące a zarazem rozdzielne.
Gender
było tym, co społeczne i zmienne, natomiast
sex
stanowiło esencjalną i niezmienną, fizyczną cechę różnicującą role reprodukcyjne. Tworzyło
to specyficzny związek przyczynowy między dwoma zjawiskami.
Ustanawianie jasnego rozróżnienia oraz relacji przyczynowo-skutkowej pomiędzy
sex
a
gender
było przydatną strategią dla tych feministycznych socjolożek, które analizowały
gender
z perspektywy socjobiologii (np. Rossi 1984) i upatrywały przyczyn upłciowionych
zachowań (przynajmniej po części) w naszej fizjologii. Choć relacja między fizycznymi
różnicami organizmu i społecznymi zachowaniami ludzi nie jest kwestią rozstrzygniętą, to
zarówno dla mnie jak też dla innych badaczy/badaczek, relacja pomiędzy
sex
a
gender
zaczęła być coraz bardziej problematyczna. Zróżnicowanie działań i uczuć kobiet i mężczyzn,
-
2
-
www.e
Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010
jak też podobieństwa między nimi wydawały się być zbyt znaczące, by można było je
sprowadzić do cech biologicznych.
Innym problemem była sama kategoria
sex
.
Sex
oznacza różnicę pomiędzy męskim a żeńskim
ciałem takie, jak: zewnętrzne narządy płciowe, produkcję hormonów, jajniki, i plemniki. Te
różnice definiują binarny podział płci na męską i żeńską, i służą jako znaki przypisujące
jednostkę do jednej z dwóch płci. Chociaż te kategorie postrzegane są jako naturalne, innymi
słowy pierwotne wobec społecznych czynników warunkujących
gender
, należy zwrócić
jednak uwagę, że rozróżnienie fizycznych cech płci jako podstawy segregowania ludzi i
naznaczania ich kategoriami męskości lub żeńskości, jest ewaluacyjnym procesem
społecznym. Jak wskazują West i Zimmerman (1987), w życiu codziennym przypisanie
jednostki do określonej płci odbywa się na podstawie założenia, że posiada ona określone
cechy biologiczne. Takie założenie natomiast uwarunkowane jest tym, co możemy
zaobserwować: ubiór i sposób zachowywania się. Zatem społeczne rozumienie i postrzeganie
różnic
gender
przekształca się w społecznej praktyce na kategoryzację według płci
biologicznej. Znaczenie płci biologicznej zostaje wyprowadzone z płci społeczno-kulturowej,
tym samym
sex
staję się częścią
gender
. Taki punkt widzenia nie ma na celu wykazać, że płeć
biologiczna, seksualność i ciało są nieistotne, ale że doświadczanie ich przez jednostkę staje
się zrozumiałe i znaczące dopiero poprzez społeczne praktyki i procesy; są one
konstytuowane przez
gender
a zarazem wzmacniają i odtwarzają
gender
.
Zanikanie jasnego rozróżnienia na
sex
i
gender
powoduje również wymazanie lub
przynajmniej osłabienie stosunku przyczynowo-skutkowego między nimi. Sam problem w
rozróżnieniu
sex
od
gender
(który nigdy nie został rozwiązany), jest dowodem na to jak
bardzo złożone i skomplikowane wyjaśnienia wyłaniały się w trakcie feministycznych analiz,
które próbowały zmierzyć się z nie badanymi wcześniej procesami podporządkowywania
kobiet.
Gender
(lub
sex
) rozpatrywana jako cecha jednostki oraz kategoria społeczna, co odnosi nas
do rozumienia
gender
jako roli społecznej lub/i tożsamości, została łatwo wchłonięta przez
-
3
-
www.e
Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010
konwencjonalne modele analizy, w których hipotezy testowane były poprzez badanie relacji
między zmiennymi. W tym kontekście
gender
może być ujmowane jako zmienna niezależna.
Na przykład: naukowcy badający uwarunkowania poziomu zarobków, wskazują jako zmienne
determinujące ich wysokość: płeć pracownika lub odsetek kobiet obecnych w określonym
zawodzie. Jeszcze inną praktyką w tego typu analizach jest dzielenie populacji na dwie grupy
– kobiety i mężczyzn, które następnie są porównywane pod względem czynności związanych
z rolami płciowymi, jak na przykład różnice w ilości wykonywanej pracy domowej.
Badania osadzone w tym nurcie teoretycznym są cenną dokumentacją zróżnicowania
społecznej pozycji kobiet i mężczyzn – m.in. różnic i nierówności w rozdziale pracy
zarobkowej oraz w dostępie do społecznych dóbr i opieki. Jednak istnieje potrzeba wyjścia
poza rozumienie
gender
wyłącznie jako odrębnej kategorii, jako społecznej roli lub
tożsamości przede wszystkim po to, by móc wyjaśnić, w jaki sposób wytwarzane są nierówne
relacje płciowe i gorsze społeczne położenie kobiet. Na przykład: procesy wytwarzające i
reprodukujące segregację płciową są bardzo skomplikowane i różnią się w zależności od
czasu i miejsca występowania (zob. Cockburn 1985). Są one związane z wykorzystywaniem
przez pracodawców upłciowonego podziału pracy do osiągania przez nich korzyści, jak i z
kolektywnym wytwarzaniem tożsamości pracowniczych różniących się ze względu na płeć.
Męska tożsamość pracownicza związana jest z pracą zarobkową, natomiast kobieca
tożsamość pracownicza z pracami wykonywanymi w domu. Z takiej konceptualizacji
problemu badawczego wynikają metodologiczne konsekwencje; badania jakościowe i
historyczne analizy są niezbędne, by zrozumieć konkretne praktyki i procesy społeczne.
Na wyłonienie się nowych kontekstów rozumienia
gender
miały wpływ także inne prace
badawcze nad złożonymi zjawiskami społecznymi. Studia kulturowe i historyczne oraz analizy
pracy wykonywanej przez kobiety kolorowe (np. hooks 1984), krytycznie ustosunkowane
wobec uniwersalizujących i esencjalizujących tendencji w pracach białych feministek z klasy
średniej, unaoczniły problem zróżnicowania doświadczeń kobiet i relacji
gender
w zależności
od kontekstu społeczno-kulturowego. Wyjaśniały one również, dlaczego perspektywa
tożsamości i/lub ról społecznych nie jest przydatna do analizy sytuacji i położenia kobiet z
-
4
-
www.e
Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2010
mniejszości społeczno-kulturowych. Doświadczenie klasowe w dość wyraźny sposób
wytwarza nierówności między kobietami, jak też jest elementem składowym zróżnicowania
relacji między kobietami i mężczyznami, przede wszystkim dlatego, że podział pracy ze
względu na płeć wypływa na kształt stosunków klasowych (Crompton i Mann, 1986).
Natomiast feminizm lesbijski wskazał na niejawne założenie hetreonormatywności, które
zawarte jest w społecznych wyobrażeniach dotyczących społeczno-kulturowych ról
płciowych. Feministki-lesbijki skupiały swoją uwagę na pokazywaniu, w jaki sposób
tożsamości i role społeczne wytwarzane w procesie konstruowania normatywnych modeli
analitycznych, ograniczają i/lub wykluczają zróżnicowanie kobiecego doświadczenia. To
wskazywało również na fakt, że relacji władzy i dominacji nie można bezpośrednio
wyprowadzać z uwarunkowania społecznych podziałów przez płeć biologiczną (Stacey i
Thorne 1985).
Wczesne próby konceptualizacji problemu wielowymiarowości i różnorodności form opresji
wymagały analizy różnych wymiarów dominacji – na przykład: klasy, rasy, płci, pochodzenia
etnicznego, które można poszerzać o takie zmienne jak orientacja seksualna,
niepełnosprawność i wiek. Sama idea wielowymiarowości form dominacji zwraca uwagę, że
to zjawisko należy rozważać wielopłaszczyznowo i wielokontekstowo. Jednakże proste
zestawienie i zsumowanie tych wymiarów w spójną całość jednostkowego doświadczenia lub
społecznego procesu nie rozwiązuje problemu. Wymiary form dominacji lub dyskryminacji
nie są ani wyraźnie odrębne ani w jasny sposób strukturalnie połączone. Mechanizmy
społeczne, które kształtują stosunki klasowe nie pokrywają się w pełni z tymi, które
wytwarzają relacje
gender
; to samo odnosi się do relacji rasowych. Jednakże wszystkie te
wymiary przecinają się ze sobą w konkretnych jednostkowych biografiach oraz w
specyficznych momentach historycznych (Andersen i Collins 1992). Tym samym potrzebne
były określone sposoby analizy, które zdołałby uchwycić siłę relacji
gender
w oddziaływaniu z
innymi wymiarami.
W trakcie rozwoju feministycznych badań empirycznych wciąż wyłaniały się nowe wymiary
opresji (np. Bose and Spitze 1987; Reskin and Roos 1990). Ogromna ilość literatury w tym
-
5
-
www.e
[ Pobierz całość w formacie PDF ]