erotyzm w sztuce na przykładzie salome, art
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Modernistyczna obsesja. Erotyzm w sztuce na przykładzie motywu Salome
Autor tekstu:
Katarzyna Płóciennik
La femme fatale, której poświęcam tę pracę, jest dla mnie niesamowicie
ciekawą figurą funkcjonującą w wyobraźni ludzkiej. Piękna, kusząca ledwie
osłoniętym ciałem, a jednak niebezpieczna, prawdziwie groźna. Jest modliszką,
wampirem. Ale także muzą dla pisarzy i artystów. Erotyzm sztuki modernizmu to la
femme fatale.
Schyłkowe tendencje sztuki z przełomu wieków oddają atmosferę epoki objętej kryzysem
światopoglądowym i religijnym. Na atrakcyjności tracą systemy racjonalistyczne i
pozytywistyczne, których wcześniej nikt nie ośmieliłby się poddać krytyce i zakwestionować w
jakikolwiek sposób. Dogmaty wiary wraz z końcem wieku zostają podważone.
Wszystko to znajduje odbicie w ikonografii. W sztuce modernistycznej przeważają wątki
symboliczno - mitologiczne, mnożą się tematy obrazujące pokonanie chrześcijaństwa, tryumf
rozkoszy nad cnotą, ideału piekła nad rajem. Pojawia się zainteresowanie mroczną stroną
człowieka.
Aby poznać okoliczności pojawienia się
la femme fatale
, należy zrozumieć epokę
modernizmu. Jej dążenia, cele, jakie chciała zrealizować, ale także lęki i obawy, od jakich też
nie była przecież wolna. Śledząc uważnie dzieła twórców modernistycznych, zauważyć można
ich niepokoje, którym wyraz dawali czy to na kartach powieści, czy też malując na płótnie.
Epoka, która zakładała nadejście nowego porządku, skłaniała do refleksji. Z rozmyślań tych
wyrastały zaś nastroje dekadenckie.
Modernizm nazywa się epoką nowoczesności i postępu, innowacji i niekończących się
eksperymentów w sztuce. Artyści początku XX wieku owładnięci byli wiarą w to, że technika
przyniesie olbrzymie możliwości. Niektórzy spośród nich chcieli brać udział w procesach
technologicznych. Byli oni przekonani o tym, że dzięki zmianom w sztuce dojdzie do stworzenia
nowego człowieka i nowego społeczeństwa. Miał to być zupełnie inny, lepszy od starego świat
Ludzie końca wieku patrzą z niepokojem w przyszłość. Przekroczenie progu nowego
stulecia wydaje się być zadaniem niebezpiecznym. Lęk nie zawsze rodzi postawy racjonalne, a
w związku z tym, nie wszystkie decyzje człowieka są przemyślane i dokładnie przeanalizowane.
Strach wyzwala różne emocje i skłania do rozmaitych zachowań. Ludzie uciekają w religię,
metafizykę czy parapsychologię. Żyjący w końcu XIX wieku wybrali postawę bierności i
pesymizmu.
O najważniejszych kryzysach epoki pisze Adam Hutnikiewicz: „Schyłek wieku, fin-de-
sieclu to chronometryczne określenie wyniesione zostało do formuły określającej ogólnie i
całościowo zmierzch epoki, która mimo swoich osiągnięć i wspaniałości ujawniła zarazem swoją
niemoc, wyczerpanie, znużenie i zakwestionowana została jako system, jako pewien porządek
społeczny, polityczny i obyczajowy, jako pewna teozofia, pewna koncepcja, wizja i program
życia. (...) dekadentyzm był więc nazwą epoki wyraźnie schyłkowej i skazanej na nieuniknioną
zagładę"
Źródłem udręki i nienasycenia była samotność człowieka i to, że niemożliwe było
całkowite zjednoczenie się mężczyzny i kobiety.
Motyw androgynii szczególnie mocno analizowany był w epoce modernizmu. Mircea
Eliade zauważa, że w drugiej połowie XIX wieku dochodzi do degradacji i całkowitego
zatracenia metafizycznego sensu pojęcia „człowieka doskonałego"
Rumuński religioznawca pisze: „Do tematu androgyna powraca sporadycznie
dekadentyzm francuski i angielski, ale hermafrodytyzmem zawsze zajmuje siÄ™ jako zjawiskiem
patologicznym, a nawet satanicznym (...). Jak we wszystkich wielkich kryzysach duchowych
Europy, tak i tu stajemy w obliczu degradacji symbolu. (...) Pisarze dekadenci pojmujÄ…
androgyna wyłącznie jako hermafrodytę, u którego dwie płcie współistnieją ze sobą
anatomicznie i fizjologicznie. (...) nie dostrzegali faktu, że w starożytności hermafrodyta
przedstawiał sytuację idealną, którą usiłowano zaktualizować w sposób duchowy za pomocą
tłumacza, którym były obrzędy (...). (...) hermafrodytę uważano za wybryk natury albo za
znak gniewu bogów"
Oto pojawia się nowy typ kobiety. Fascynująca, ale jakże niebezpieczna w swojej
zmysłowości i pięknie
la femme fatale
. Zaczyna zmieniać się podejście do samej kobiety. Na
Racjonalista.pl
Strona 1 z 7
     kartach powieści jeszcze nie tak dawno królowały piękne, zmysłowe, niczym anioły delikatne
kobiety. W romantycznej scenerii rodził się romans. Takie przedstawienie, jak słusznie
zauważa Hutnikiewicz, ustąpiło miejsca „obrazowi kobiety chłodnej, bezwzględnej,
demonicznej, o urodzie naznaczonej znamieniem wyrafinowania, piękności sztucznej, zgodnie
zresztą z podstawowym aksjomatem modernistycznego światopoglądu wyższości sztuki nad
natura"
Kobieta fatalna zostaje zauważona. Zaczyna istnieć realnie. Trzeba się jej obawiać, lękać
dokładnie tak samo jak Giftmadchen. Jest to typ dziewicy, w której ciało wcierano silne
trucizny. Śmiertelne zioła jej samej nie czyniły krzywdy, ale bywały niebezpieczne dla
kochanków dziewczyny.
Autor
Modliszki
postaci krwiożerczych i niebezpiecznych kobiet zauważa też w dziełach
literackich. Pisze następująco: „ Również i w literaturze występuje — jako kobieta fatalna —
pojecie kobiety — maszyny, kobiety sztucznej, mechanicznej, nie mającej nic wspólnego z
istotami żywymi, a przede wszystkim morderczej. Jako źródło tego wyobrażenia psychoanaliza
uznałaby niewątpliwie specjalny sposób pojmowania związków między śmiercią a życiem
płodowym, a ściślej ambiwalentne przeczucie, że to drugie może przynieść śmierć"
(skojarzenie — modliszka i książka Marii Janion pt.
Żyjąc tracimy życie
, po którą sięgnę w
dalszej części pracy. Praz widzi modliszkę w Kleopatrze. Pisze: „ (...) Kleopatra, jak modliszka,
zabija samca, którego kocha. (...) kochanek jest zazwyczaj młody i zachowuje bierną postawę;
jest kimś nieznanym pod względem pozycji społecznej lub ekspansywności stojącym niżej od
kobiety, która odgrywa wobec niego tę samą rolę, co samiczka pająka lub modliszka wobec
swego samca: kanibalizm seksualny jest w tym wypadku monopolem kobiety"
Mimo że sam typ
la femme fatale
zostaje zauważony i nazwany w epoce modernizmu, nie
znaczy to przecież, ze złych kobiet nie było wcześniej. „Kobiety fatalne istniały zawsze w
mitologii i w literaturze, bowiem mitologia i literatura odzwierciedlają na płaszczyźnie
wyobraźni różne aspekty rzeczywistości - zaś rzeczywistość zawsze dostarczała mniej lub
bardziej doskonałych przykładów kobiecości despotycznej i okrutnej"
Obecność złych
kobiet sygnalizowałam już nieśmiało wspominając o czasach starożytnych. Mity stanowią dla
nas doskonały tego dowód (Harpie, Empuzy, Medea iwiele innych). To właśnie kobiety fatalne,
choć jeszcze tym mianem nie określane.
Jak pisze Gilmore,
Stary Testament
też zdołał wykreować stereotyp niszczycielskiej
femme fatale
. Autor przywołując postaci Dalili, ścinającej Samsonowi włosy czy Jezabel, która
manipulowała mężczyznami za pomocą swoich sztuczek, chce pokazać i udowodnić, że
powracający portret „demonicznej" kobiety jest świadectwem „straszliwego lęku"
„Strach ten wzbudza kobieta, która zwodząc i uwodząc, uchyla dominację mężczyzny i
chce się rozprawić z cywilizacją, a jego sprowadzić do roli sługi, odbierając mu tym samym
szanse na zbawienie. Tak oto niebezpieczna istota płci żeńskiej, mając do dyspozycji swoje
sztuczki, niechybnie może zmienić naturę znanego nam świata"
"Przekazany tradycjÄ… literackÄ… typ heroiny romansowej, otoczonej aurÄ… poezji,
romantycznego rozmarzenia, prześwietlonej anielstwem, ustąpił miejsca obrazowi kobiety
chłodnej, bezwzględnej, demonicznej, o urodzie naznaczonej znamieniem wyrafinowania,
piękności sztucznej, zgodnie zresztą z podstawowym aksjomatem modernistycznego
światopoglądu wyższości sztuki nad naturą. Kobieta tego rodzaju, uzbrojona we wszystkie
akcesoria sztucznej piękności, jakich jej dostarcza współczesna, wielkomiejska, wyrafinowana i
napiętnowana zepsuciem cywilizacja, taka jaką jest imaginacyjna bohaterka
Kwiatów z
Å‚a
Baudelaire‘a, stała się adresatką sprzecznych i wykluczających się uczuć i uniesień; byłą
bóstwem, przedmiotem zachwytu i przyczyną cierpienia"
Również Maria Janion dostrzega zmiany. Faktem staje się to, że kobieta, a właściwie
kobiece ciało w końcu XIX wieku zaczyna żyć „jakimś własnym niepokojącym życiem"
O samej epoce fin-de-sieclu wybitna znawczyni polskiego i europejskiego romantyzmu
pisze następująco: „(...) była okresem (epoka modernizmu — przyp. K.P.) wprost wyrojenia
się w literaturze i sztuce kobiet fatalnych. Niektórzy sądzili, że nowa fala mitologizacji zła
skupionego w takiej kobiecie (...) była odpowiedzią na wzmagające się dążenia emancypacyjne
kobiet"
Modernizm to faktycznie epoka
femme fatale
, ale autorzy fin — de — sieclu pokazując
kobiecość nawiązywali, zdaniem Hilmes, do wczesnego romantyzmu.
La femme fatale
była
kulturową imaginacją i pewnym typem estetycznym, który łączono wyłącznie z seksualnością.
Autorka w swej pracy stawia ważne pytanie. Zastanawia się, dlaczego ta specyficznie
pojmowana kobiecość w przypadku
la femme fatale
otrzymała demoniczne cechy, czy jak
          nazywa je Hilmes, komponenty. Autorka zwraca uwagę na mieszanie się mitów i okultyzmu
epoki romantyzmu z nastrojami dekadenckimi. Carla Hilmes zauważa również ambiwalencję
postaci kobiecej. Ambiwalencję tę artyści epoki modernizmu starali się ukazać i odzwierciedlić
w swoich dziełach
Mity często wykorzystywane przez twórców niemieckiego romantyzmu rzeczywiście
często bazowały na ludowych wyobrażeniach. W romantycznych wierszach i na obrazach
pojawia się motyw śmierci nieszczęśliwego kochanka. Mężczyzna zostaje uwiedziony przez złą
kobietę. Kobiecość okazywała się być niszczycielską siłą
Hilmes pisze, że cechy romantycznego światopoglądu przenikają do modernizmu i
wywierają duży wpływ na dekadenckie nastroje
Modernistyczne obawy znajdują swój wyraz na kartach wielu powieści. „Znamienny rys
modernizmu (...) przenikał całą twórczość epoki, od Baudelaire‘a i Schopenhauera począwszy,
poprzez Ibsena i Nitschego aż po Strindberga i Weiningera, Kasprowicza I Przybyszewskiego"
David Gilmore, którego już cytowałam, również przypomina o mizoginii Augusta
Strindberga. Stawia go nawet wśród klasyków najbardziej nienawidzących kobiet. "Jego sztuka
Ojciec
to w istocie długi elaborat przeciwko niszczycielskim dążeniom kobiet i wyzyskiwaniu
mężczyzn. Na akcję składa się długa fantazja spisku i symbolicznej kastracji: w jej trakcie żona
i córka Kapitana zmawiają się, żeby pozbawić go godności, pieniędzy i wreszcie życia. Zarówno
w tej sztuce, jak i w innych, na przykład w tańcu
Åšmierci i Pannie Julii
, Strindberg ukazuje
omal patologiczna nienawiść do kobiet"
Nienawiść pozostaje nienawiścią, ale w kobietach fatalnych zakochiwało się wielu. "(...)
Dagny Juel
jak Ibsenowska Nora szukająca siebie, swej wewnętrznej wolności, znaleźć ją
usiłowała w bujnym życiu cyganerii berlińskiej. Wysoka, szczupła, wiotka, w stylu tamtej epoki,
prerafaelicka, jakby z imaginacyjnych portretów Burne - Jonesa i Rassetiego, byłą kobietą
wedle świadectwa tych, co ją wówczas znali, oszałamiającą, w której zakochiwali się wszyscy
mężczyźni i którą uwielbiały wszystkie kobiety. (...) Ducha, jak ją Przybyszewski nazywał,
„bolesna piękność", madonna otoczona „wieńcem zwiędłych kwiatów", Androgyne, nieukojona
tęsknotą za absolutem, spełniającym się w zjednoczeniu miłosnym, nigdy rzeczywiście i
naprawdÄ™ nieosiÄ…galnym"
Zapoznawszy się z twórczością Stanisława Przybyszewskiego nie sposób chyba przeoczyć
fatalizmu jego dramaturgii. Jak już wspomniałam, epoka modernizmu, wkroczenie w nowe
stulecie nie nastrajało pozytywnie. Wszystkie obawy i lęki są obecne w twórczości
Przybyszewskiego. Hutnikiewicz o niemocy pisarza pisze: "(...) silniejsza jest ona, ona nad nim
panuje, staje się obsesją jego pożądań i myśli, wlecze go za sobą jak niewolnika (ona —
kobieta — przyp. K.P.)
W atmosferze niepewności, jedną z najbardziej wyrazistych postaci kobiecych literatury i
sztuki europejskiej staje siÄ™ Salome. Motyw dla mnie bardzo interesujÄ…cy i stanowiÄ…cy niejako
kwintesencję tego tekstu. By zwrócić uwagę na Salome i jej popularność konieczna byłą jednak
charakterystyka samej figury
la femme fatale.
Charakterystyka i tak bardzo okrojona, bo pozbawiona chociażby analiz skojarzeń złej
kobiety z wampirem czy rewolucjÄ…
o których wspomina Maria Janion.
Koncentrując jednak swoją uwagę na Salome widać, że skupia ona w sobie wszelkie
męskie wyobrażenia, jest ikoną źródła męskich obaw i lęków. Jest modliszką i boginią zarazem
i bardzo blisko jej do wampira.
Wątek kobiety — bestii rozwijający się na przełomie XIX i XX wieku można także
powiązać z filozofią Schopenhauera, Edwarda Hartmana i Nitzchego. W źródłowych przekazach
— Ewangeliach świętego Marka i świętego Mateusza — nie występuje nawet jej imię. Salome
nie jest znana z imienia. Nazywana bywa tylko „córką Herodiady". Znany jest jednak
doskonale fragment jej biografii. Salome tańczy w pałacu Heroda, a potem żąda ściętej głowy
Jana Chrzciciela. Po egzekucji, głowę męczennika Salome wręcza Herodiadzie i wskazuje ją
jako sprawczyniÄ™ zbrodni"
Janion pisze dalej: „(...) bezpośrednie połączenie tańca ze ścięciem głowy, inspirowane
przez kobietę lud dwie kobiety, pojawiało się już w przekazach o rozmaitych rozpustnych
występkach w czasie antyku. Ekstazę erotyczną kojarzono z kastracją"
I znów
skojarzenie z modliszkÄ….
Znawczyni stylów romantycznych zauważa, że największa popularność mitu Salome
Racjonalista.pl
Strona 3 z 7
            przypadła na wieki XIX i XX. "Postać znana z rozmaitych przekazów o charakterze religijnym
przechodzi wtedy w sferę całkowicie literacką. Tutaj bywa przedmiotem apologii, ale czasem i
parodii. Staje się archetypem kobiety fatalnej. Zbrodnicza i święta, uwielbiana i przeklęta,
obłąkana i podstępna, pociągająca i odrażająca, ekstatyczna i chłodna. (...) Wszystkie te
ambiwalentne cechy Salome składają się na jej tajemnicę: budzącą nienasycenie tajemnicę
wiecznej kobiecości, przynajmniej w promieniu męskiego spojrzenia i pożądania. Jako idol
dekadentów nie ma sobie równych. (...) Do najbardziej znanych przedstawicieli tej fascynacji
obrazem Salome jako kobiety fatalnej zaliczamy na przykład Wedekinda z jego
Lulu
w
Demonie ziemi
i Puszce Pandory, Strindberga, Muncha, Klimta (maluje zarówno Salome jak i
JudytÄ™)
Wilde‘a, Beardsleya, Ryszarda Straussa, Gustava Moreau"
Kobieta jest przeklęta i poprzez swoje okrucieństwo i ciążące na niej przekleństwo, staje
się inspiracją dla dekadentów
O Salome uwiecznionej na obrazach Moreau Praz pisze tak: „ Zepsucie udziela się
widzom. U Moreau staje się ona bóstwem symbolizującym niezniszczalność kobiety. Jest bestia
i lubieżną pięknością. Malarz ubiera ją w piękne szaty, w ręku ma berło Izydy i kwiat lotosu"
Zdaniem Praza malarz szukał tematu satanicznej piękności. Odwoływał się często do
pierwotnych mitów i wykorzystywał w wielu innych swoich pracach. " (...) w obrazach z serii
poświęconej sfinksowi: od pierwszego (...) na którym okrutna bestia o twarzy władczej kobiety
wbija szpony w pierś Edypa - omdlewającego z miłości efeba — po akwarelę wystawioną w r.
1886 w Galerii Goupil pt.
Sfinks zwycięski
, na której Sfinks góruje nad cyplem usianym
zakrwawionymi zwłokami. Wykorzysta ten temat również w obrazie Helena (...), na którym
jaśniejąca od szlachetnych kamieni kobieta fatalna kroczy sztywno, jakby w odrętwieniu, wśród
umierajÄ…cych(...)"
Ale nie są to jedyne obrazy, na który Moreau pokazał kobietę fatalną.
Długo można by wymieniać tytuły tych dzieł i pisać o ich symbolicznym bogactwie. „Inne
płótna poświecone są miłościom okropnym i potwornym. Przedstawiają Pazyfae w oczekiwaniu
na byka, Semelę drżącą na kolanach tytanicznego boga, Ledę, Europę; są to tematy, których
zmysłowość zastygła w oszałamiającej symbolice miękkich i lubieżnych kształtów"
Jakże
straszliwa jest Salome Oskara Wilde‘a. Po otrzymaniu głowy Jana, niczym wampir, przywiera
do niej ustami. „Wilde nadał definitywny kształt legendzie o strasznej miłości Salome (podaje
się niekiedy, że Salome była nieszczęśliwie zakochana w Janie, o którego głowę poprosiła
potem Salome na życzenie swej matki — przyp. K. P.) Nie znajdujemy na ten temat żadnej
aluzji w opowiadaniu Flauberta (Herodiada), gdzie Salome jest po prostu narzędziem w rękach
spragnionej zemsty matki; po tańcu, powtarzając podszepnięte jej przez Herodiadę słowa (...)
zacina się". U Wilde‘a jest nieco inaczej. Salome mówi, że o głowę Jana nie prosiła z podszeptu
matki. Ma to negatywne zabarwienie i rzuca na Salome złe światło.
Tak jak obsesją dekadentyzmu był kult androgyna, tak też obsesją była
la femme fatale.
A „imię ich legion. Salome, Elektra, Judyta, Carmen, Lukrecja, Meduza, Turandot… Ale to tylko
część listy. Dream team. Kobiety o wyraziście zarysowanym profilu. Często obdarzone
nadzwyczajną mocą. Piękne, tragiczne, uwodzicielskie, lubieżne, okrutne, sadystyczne. Z jakąś
tajemnicą w środku. Z wewnętrzną rysą, pęknięciem, stygmatem, który wynosił je ponad
przeciętność, który podnosił je do poziomu realności mitycznej. Marzył o nich, zachwycał się
nimi, wielbił je, bał się ich, nawiedzały go w snach, widział je na jawie. Nigdy nie myślał o nich
jako postaciach z papieru, nawet jeśli były tylko kreacjami literackimi. Przeciwnie: tworzyły
istotną część jego pisania i życia. (...) Jednakże w bogatym panteonie kobiet (...) miejsce na
szczycie zarezerwowane było tylko dla jednej. Na ekskluzywnej liście jego heroin,
starotestamentowa Judyta zawsze zajmowała miejsce najwyższe"
W tym właśnie
momencie poznaliśmy obsesję Michela Leirisa, francuskiego etnologa. Kolejnego oczarowanego
pięknem i okrucieństwem kobiety fatalnej. Moją obsesją stała się Salome, dość często mylona
z wspomnianą Judytą. Mylona zwłaszcza podczas ikonograficznych przedstawień. Warto
zapamiętać, że tam, gdzie kobieta trzyma tacę z głową mężczyzny, mamy do czynienia z
Salome. Jeżeli kobieta ma głowę w ręku, a do tego miecz, bez wątpienia jest to Judyta.
„Ikonografia nie zna żadnej Salome, która by jej tę broń odebrała"
Kobieta, która rządzi musi w pewnym momencie obrócić się przeciw mężczyźnie i mu
zaszkodzić. „Kiedy głowa skazanego odpada pod mieczem, jedynie istota bez moralności i zła
może się z tego cieszyć. (...) czasami spotyka się to straszliwe uczucie, ale jedynie u kobiet.
Na ogół okazują się one bardziej spragnione od mężczyzn tych scen pełnych krwi. Patrzą bez
drżenia na pracę tego nowoczesnego miecza, którego sam opis wzbudził w Konstytuancie
okrzyk zgrozy (...) albowiem kobiety są po stokroć okrutniejsze"
Piękna Salome, po której historię często i chętnie sięgali pisarze, poeci i malarze, tańczy,
          by uśmiercić. By ukarać śmiercią za prawdopodobnie brak uczucia ze strony Jana, by pokazać,
że moc jest po jej stronie i że życie mężczyzny trzyma w swoich dłoniach. W przenośni, ale też
dosłownie, bo zaraz po egzekucji dostanie przecież do swoich rąk tacę z jego głową. I odniesie
swe kobiece zwycięstwo nad marnym męskim istnieniem. Swoim triumfem udowodni, że jest
la femme fatale
.
BIBLIOGRAFIA
1. ADAMIAK E., Kobiety w Biblii. Stary Testament, Kraków 2006
2. BRETON G., Kiedy miłość była krwiożercza, Warszawa 1996
3. CAILLOIS R., „Modliszka" (w: ) „Twórczość", 1967, nr 9
4. CZAJA D., „Cięcie Judyty: ekscesy egzegezy", (w: ) „Konteksty. Polska Sztuka
Ludowa", nr 3-4, Warszawa 2007
5. ELIADE M., Mefistofeles i Androgyn, Warszawa 1999
6. GILMORE D.D., Mizoginia, czyli choroba męska, Kraków 2003
7. HILMES C., Die Femme Fatale. Ein weibliches Typus in der nachromanischen
Literatur, Stuttgart: Metzler, 1990
8. HOLLIER D.," Nagłówek Holofernesa (Notatki o Judycie)"(w: ) „Konteksty..."
9. HUTNIKIEWICZ A., MÅ‚oda Polska, Warszawa 1994
10.JANION M., Żyjąc tracimy życie. Niepokojące tematy egzystencji, Warszawa
2001
11.JANIONN M., Wampir. Biografia symboliczna, Gdańsk 2002
12.KSIĄŻEK A., Awangarda a modernizm (w: ) Kultura i społeczeństwo, t. XLIV, nr
4, październik - grudzień 2000, pod red. A. Kłoskowskiej
13.PRAZ M., Zmysły, śmierć i diabeł w literaturze romantycznej, Warszawa 1974
14.SAWICKA A., Dagny Juel. Fakty i legendy, Gdańsk 2006
Zobacz także te strony:
Przypisy:
A. Książek,
Awangarda a modernizm (w: ) Kultura i społeczeństwo
, t. XLIV, nr 4,
październik - grudzień 2000, pod red. A. Kłoskowskiej, s. 167-168
A. Hutnikiewicz,
MÅ‚oda Polska
, Warszawa 1994, s. 14, 27
M. Eliade,
Mefistofeles i Androgyn
, Warszawa 1999, s. 117
Ibidem, s. 118
A. Hutnikiewicz,
MÅ‚oda Polska
, s. 43
R. Caillois,
"Modliszka" (w: ) "Twórczość
", 1967, nr 9, s. 93
M. Praz,
Zmysły, śmierć i diabeł w literaturze romantycznej,
Warszawa 1974, s.
183
Ibidem, s. 167
D. D. Gilmore,
Mizoginia, czyli choroba męska
, Kraków 2003, s. 127
Ibidem, s. 127
A. Hutnikiewicz,
MÅ‚oda Polska
, s. 43
M. Janion,
Wampir. Biografia symboliczna
, Gdańsk 2002, s. 208
Ibidem, s. 213
C. Hilmes,
Die Femme Fatale. Ein weibliches Typus in der nachromanischen
Literatur
, Stuttgart: Metzler, 1990, s. 30-31
M. Janion,
Żyjąc tracimy życie. Niepokojące tematy egzystencji
, Warszawa 2001,
s. 275-276
C. Hilmes,
Die Femme Fatale...,
s. 31
A. Hutnikiewicz,
MÅ‚oda Polska
, s. 43
D. D. Gilmore,
Mizoginia...,
s. 169
Racjonalista.pl
Strona 5 z 7
                 Â
[ Pobierz całość w formacie PDF ]