erazmzrotterdamu, Do czytania, RENESANS
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
•
Humanizmchrze±cija«ski
•
Pogl¡dynatematfilozofii
ERAZMZROTTERDAMU
(
DesideriusErasmusRoterodamus
)—teolog,hu-
manista,pisarz,wydawcatekstówstaro»ytnychautorówklasycznychichrze±ci-
ja«skich,tłumacztekstówgr.nałac.,ur.27(28)X1469(tenrokprzyjmujesi¦
dzi±powszechniezamiast,jakdawniej,zasugestiamisamegoE.,1466lub1467)
wRotterdamie,zm.11VII1536wBazylei.
NachrzcieotrzymałpopularnewówczaswHolandiiimi¦Erasmus;oficjal-
nienazywałsi¦ErasmusRogerii,przydomekRoterodamus(pocz¡tkowoRote-
rodamensis)nadałsobieodmiejscaswegourodzenia.Zczasemprzedpocho-
dz¡cymzgr.chrzestnymimieniemzacz¡łdodawa¢,b¦d¡cejegokalk¡łac.,imi¦
Desiderius,itaknazywanyjestwformulełac.dodzi±:DesideriusErasmus
Roterodamus,podczasgdyj¦zykiwernakularneposługuj¡si¦tylkodwoma
członami(ErasmusofRotterdam,ErasmedeRotterdam,ErasmodiRotterdam,
ErasmusvonRotterdam,ErazmzRotterdamu).
Uczyłsi¦wszkolePeteraWinkelawGouda,potemwszkolekatedralnej
wUtrechcie,awlatach1478–1483wDeventer,wszkolebraciwspólnego»ycia;
szkołata,pozostaj¡capodwpływamitzw.nowejpobo»no±ci(devotiomoderna),
podwzgl¦demtre±ciimetodnauczaniajeszczetradycyjna,±redniowieczna,
otwartajednaknawpływwł.humanizmu—cho¢jejE.nieszcz¦dziłpó¹niej
krytyk—miałaznacznywpływnajegoformacj¦intelektualn¡ireligijn¡.Po
±miercirodzicóww1483,umieszczonyzostałwszkolewHertogenbosch(1484–
–1485);zanamow¡krewnych-opiekunówwst¡piłdozgromadzeniakanoników
regularnych±w.AugustynawSteynitamw1488zło»ył±lubyzakonne,
wklasztorzeszukaj¡craczejmiejscadladalszejnaukiipracyumysłowejni»
id¡czagłosempowołania,costałosi¦przyczyn¡pó¹niejszejjegoniech¦cido
instytucji»yciazakonnegoiusiłowa«uwolnieniasi¦odnierozwa»niezło»onych
±lubów.wi¦ceniakapła«skieprzyj¡łw1492.
W1493otrzymałofert¦odudaj¡cegosi¦doRzymubpaHendrijkavan
Bergen,poszukuj¡cegonaosobistegosekretarzadobregolatynisty,i(zazgod¡
władzzakonnych)opu±ciłklasztor(nigdyju»doniegoniepowrócił;zwolnienie
ze±lubówzakonnychuzyskałw1517odpapie»aLeonaX).Poniewa»wyjazd
bpadoRzymunienast¦pował,E.uzyskałw1495pozwolenienawyjazd
doPary»awceluuzyskaniadoktoratuzteologii.Tenpierwszywyjazdza
graniceojczystegokrajurozpocz¡łseri¦wyjazdów:zPary»aw1499udał
si¦nakilkamiesi¦cydoAnglii,dok¡dwracałjeszczew1505,1509,1514
inast¦pnych;cho¢zpodró»ytychpowracałniekiedyrównie»doojczystej
Holandii,niezamieszkałtamju»nigdynastałe,doko«ca»yciaprzebywaj¡c
krócejlubdłu»ejwró»nychkrajachEuropyistaj¡csi¦(jakwieluinnych)typem
humanistyraczejw¦drownegoni»osiadłego.W1506dotarłdoItalii;wtym»e
rokuwTurynieuzyskałdoktoratzteologii;Itali¦opu±ciłw1509.WeFrancji
przebywałzprzerwamiod1499do1505.Od1514przemieszkiwałwró»nych
krajach,nadłu»ej(1517–1521)osiedlaj¡csi¦wLowanium,w(znanejmuju»
zkrótkichpobytówwcze±niejszych)Bazylei(1521–1529),wniezbytodległymod
BazyleiFryburgu(1529–1535);ostatniemiesi¡ce»yciasp¦dziłznówwBazylei.
ErazmzRotterdamu
1
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
Zmianymiejscapobytuspowodowanebyłyposzukiwaniem±rodkówutrzy-
mania,±rodowiskintelektualnychopokrewnychzainteresowaniachipogl¡dach,
b¡d¹materiałównaukowychidogodnychwarunkówdopracypisarskiej.Jak
niektórzyinnihumani±ci,E.niech¦tniewi¡załsi¦zinstytucjonalnymiczypry-
watnymistałymipracodawcami,np.jakonauczyciel;starałsi¦zachowa¢status
uczonegoipisarzaniezale»nego,wspieranegoprzezmo»nychprotektorówza
±wiadczoneimpresti»oweusługiwpostacidedykowaniawłasnychpracautor-
skich,translatorskichlubedytorskich.Intensywnaobecno±¢E.wrozwijaj¡cym
si¦drukarstwie,cz¦stepodró»e,kontaktyosobiste—aletak»ebardzoliczne
listowne—zrozmaitymietnicznieikulturowo±rodowiskami,sporadyczniepo-
dejmowanapracanauczycielska(wcharakterzeraczejguwernerani»wykła-
dowcy),wsparterozległymi,aczwyra¹nieukierunkowanymilekturami,współ-
tworzyłyrodzajizakrestwórczo±cipisarskiejE.,formowałyetosjegopisarstwa.
E.stałsi¦pisarzem-uczonymizarazempisarzem-publicyst¡,filologiem-anty-
kwaryst¡iteologiem,poet¡itłumaczem.Pisałprawiewył¡czniewłac.(tylko
niewielezzachowanychjegolistównapisanychzostałowstaro»ytnejgr.),nawet
corazpowszechniejszew±ródjegowspółczesnychtworzeniewj¦zykachwerna-
kularnych(rodzimych)nieskłoniłoE.dopisaniaaniwrodzimymholenderskim,
aniwj¦zykachtychkrajów,wktórychprzebywał,cho¢jeniew¡tpliwielepiej
lubgorzejpoznał.
J¦zykłac.,którymE.posługiwałsi¦pomistrzowsku,traktowałjako
j¦zyk»ywy:wbrewpostulatomipraktyceniektórychwspółczesnychsobie
humanistów,programowona±laduj¡cychpisarzyklasycznych(zwł.Cycerona),
E.korzystałzesłownictwaiinnychskładnikówłac.pó¹niejszej,zwł.biblijnej
ipatrystycznej,niewahałsi¦te»tworzy¢nowychsłówizwrotów,unikaj¡c
tylkosłownictwaischematycznegostylu±redniowiecznejiwspółczesnejsobie
scholastyki.
Podkoniec»yciaE.zasugerowałprzyszłemuwydawcyswoichpracpodział
całegoswegodorobkupisarskiegona9dziedzin:I—pismahumanistyczne
(libriquispectantadinstitutionemlitterarum),II—adagia,III—listy,IV—
pismamoralne(moralia),V—pismareligijne(quaepertinentadpietatem),VI—
NTwrazzE.przekłademłac.ikomentarzem(Annotationes),VII—parafrazy
NT,VIII—przekładyzJanaChryzostoma,Atanazego,BazylegoiOrygenesa,
IX—apologie.Mimoró»no±cigatunkówikonwencjipisarskichzastosowanych
wposzczególnychdziełach,twórczo±¢E.waspekcietre±ciowymiideowymjest
jednorodna.
Najwyra¹niejwyodr¦bniaj¡si¦swoj¡tematyk¡pismareligijne(quaeper-
tinentadpietatem),w±ródktórychznajduj¡si¦m.in.
EnchiridionmilitisChri-
stiani,ParaclesisadsaluberrimumChristianaephilosophiaestudium
,
Ratioseumetho-
duscompendioperveniendiadveramtheologiam
,
Exomologesissivemodusconfitendi
,
EnarrationesinPsalmos,Explanatiosymboli,DeimmensaDeimisericordia
,
Modus
orandiDeum,DeprecationeDominica,Depraeparationeadmortem
,
Desarcienda
Ecclesiaeconcordia
,aledotejsamejkategoriipismnale»¡te»wszystkiebibli-
stycznepraceE.,awi¦cobj¦tet.VI
AnnotationesinNovumTestamentum
it.VII
ParaphraseslibrorumNoviTestamenti
,teza±±ci±leł¡cz¡si¦zpracamiedytor-
skimi,komentatorskimiitranslatorskiminadpismaminietylkostaro»ytnych
autorówchrze±cija«skich(doktórychtrzebadoł¡czy¢traktatXII-wiecznegoAl-
geriusaoEucharystii)iautorówklasycznych,aletak»ejakojednorodneznimi,
ErazmzRotterdamu
2
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
np.
EnarrationesinPsalmos
,pomieszczonew±ródtych,quaepertinentadpie-
tatem.Zawartewt.Ilibriquipertinentadinstitutionemlitterarumobejmu-
j¡pracedydaktyczneiliterackie,ales¡onedo±¢zró»nicowaneigatunkowo,
itre±ciowo:obejmuj¡podr¦cznikigramatyki,leksykiifrazeologii(
Deconstruc-
tioneoctopartiumorationis,DerectaLatiniGraeciquesermonispronuntiatione,De
duplicicopiaverborumetrerum
),wzoryiregułypisanialistów(
Deconscribendis
epistolis
)orazprowadzeniarozmówłac.(
Colloquiafamiliaria
),regułydobregoza-
chowaniadlamłodzie»y(
Decivilitatemorumpuerilium
),rozprawk¦teoretyczn¡
izarazemporadnikdydaktycznydlanauczycieli(
Depuerisstatimetliberaliter
instituendis
),atak»ezbióru»ywanychprzezpisarzyantycznychparabol,czy-
liporówna«(
Parabolaesivesimilia)
,formalnieigatunkowo(antologiakrótkich
icelnychpowiedze«)nieró»ni¡cysi¦odzamieszczonychwt.IV
Apophthegmata
,
atak»eodwypełniaj¡cychcałyt.II
Adagia
;zkoleiwzoryrozmówłac.(
Colloquia
familiaria
)zawieraj¡wieletre±ci,którekwalifikowałybyjeb¡d¹dozawartych
wt.IVmoralia,b¡d¹nawetdozawartychwt.Vquaeinstituuntadpietatem.
Obj¦tet.IVmoralias¡itre±ciowo,iwgliterackichgatunkóworazkonwencji
bardzozró»nicowane.Obokgłosz¡cychwyra¹nieprzekonaniaautora
Institu-
tioprincipisChristiani
,
Querelapacis,Lingua
znajdujesi¦tutajprzewrotna
Moria
(
Moriasencomium,Stultitiaelaus
),któr¡E.zaliczadodeklamacji(awi¦cwypo-
wiedzi¢wiczebnychraczej,ni»wypowiadaj¡cychprzekonania,zatemjakbynie
całkiemseriotraktowanych),któres¡zreszt¡zró»nicowanezarównowzakresie
tematyki,jakitonacji;donichnale»ywzupełnieinnejkonwencjiutrzymana
Declamatiodemorte
,b¦d¡carodzajemkonsolacji,powa»ne
Encomiummatrimonii,
popisowe
Encomiummedicinae
;obokwłasnychutworówE.,moraliazawieraj¡te»
przekładyzautorówgr.—Izokratesa,KsenofontaiPlutarcha,anadto—zgod-
niezXVI-wiecznympojmowaniemautorstwa—oweprzekładytraktowanes¡
przezE.(jak±wiadcz¡licznejegowypowiedzi)takjakwłasnepraceautorskie.
Wszystkiepismanajbardziejpojemnejtematyczniekategoriiapologii(t.IX)ł¡-
czyokazjonalno±¢ikonwencjapolemiczna(zaliczonetuprzezE.
Antibarbari
s¡
apologi¡humanistycznegowykształcenia).W±ródlistów(wydawanychkilka-
krotnieprzezsamegoE.,apojego±miercipomieszczonychwjednymztomów
Operaomnia
),jaktocz¦stobywazlistamihumanistów,znajduj¡si¦—obokrze-
czywistychlistów—uj¦tewlistow¡form¦rozprawyiesejeorozmaitejtema-
tyce;obszernymisamoistnymdziełomE.nadawałczasem(te»stosuj¡csi¦do
zwyczajówliterackichzarównohumanistów,jakipisarzystaro»ytnych,np.Cy-
cerona)mniejlubbardziejkonwencjonaln¡form¦listu(np.
Epistoladecontemptu
mundi
,
EnchiridionmilitisChristiani
).
Humanizmchrze±cija«ski.
Zró»nicowanatematycznieigatunkowo,apod
wzgl¦demgeneralnychtendencjiuderzaj¡cojednolitatwórczo±¢pisarskaE.jest
twórczo±ci¡chrze±cija«skiegohumanistyiteologa,krytykuj¡cegozastanystan
rzeczyidomagaj¡cegosi¦istotnychzmianzarównowzakresiepraktykowa-
niachrze±cija«stwarozumianegojakoreligijneimoralne»yciechrze±cijan,jak
te»wzakresie±ci±leztympraktykowaniemzwi¡zanegoduchachrze±cija«skiej
kultury.WobutychzakresachE.postulowałnawrótdozapomnianych¹ródeł
prymarnychiautentycznych,zast¡pienienimi¹ródełwtórnychizchrze±cija«-
stwemsprzecznych.Głosiłkonieczno±¢powrotudoBibliijakoautentycznego
ipodstawowego¹ródłareligiichrze±cija«skiejorazdodziedzictwastaro»ytno-
ErazmzRotterdamu
3
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
±ciklasycznejjakoniezbywalnego¹ródłachrze±cija«skiejkultury,zawzórich
po»¡danejdlachrze±cija«stwasyntezyuznaj¡cdokonaniawielkichmy±licieli
epokipatrystycznej,amniejlubbardziejzdecydowanieodrzucaj¡cdokonania
±redniowieczne.Akceptowanyprzezsiebiewzórpatrystyczny,jakiwznacznej
mierzedezawuowanypostpatrystyczny,poddawałwłasnymreinterpretacjom.
W±ródopcjiE.dominujetakierozumieniechrze±cija«stwa,którewi¦kszy
naciskkładzienafaktycznerealizowanieprzezchrze±cijanzawartychwEwan-
geliireguł»yciamoralnegoni»nazakresiprecyzj¦teoretycznychpodstaw
iuzasadnie«tychreguł.Chrystus,powiadaE.w
Ratioveraetheologiae
,zało-
»yłnazieminowylud,którymaby¢całkowiciezale»nyodnieba.Zale»no±¢
tawyra»a¢si¦mawakceptacjiiwcielaniuw»ycieprostychipowszechnie
zrozumiałych,cho¢ponadmiar¦człowiekaszczytnychitrudnychosobowych
warto±cietycznych,aniewdociekliwo±ciwbudowaniuspójnegosystemuich
uzasadnie«.wiadomyjednak,»emetaforaniebaniemo»epozosta¢beztre-
±ciowaiamorficzna,E.uznaje,»echrystianizmmusizawiera¢równie»zbiór
twierdze«teoretycznychoBogu,człowiekui±wiecie.Liczb¦takichtwierdze«—
którecz¦stonazywa„dogmata”,rozumiej¡ct¦nazw¦raczejwjejpierwotnym,
gr.sensieetymologicznym(d
“
gma[dogma]oddoke
Ÿ
moi[dokéimoi]—wydaje
misi¦,uwa»am,s¡dz¦),czyliraczejjakopogl¡dy,ni»jakodogmatywsensie,ja-
kietemusłowunadałtechnicznyj¦zykteologii—atak»eichzakrestre±ciowy,
chciałbyradykalniezredukowa¢iuznawa¢raczejzaprzedmiotprostejwiary
ietycznegoprze»yciani»spekulatywnychdocieka«irygorystycznychdefini-
cji(„definitio”i„definire”togłównekategoriewyra»aj¡cedezaprobat¦E.dla
zastanej±wiadomo±citego,czymjestchrze±cija«stwo),któretraktujejakoma-
łoowocnepoznawczo,natomiastzagra»aj¡ceprostejiufnejwierze.Uzasadnia,
»eBibliatakichdocieka«aniichrezultatu—definicjiwła±nie—niezawieraani
niezaleca,zainspirowałajenatomiastfilozofiakultywowanaprzezpogan,do
którejE.mastosunekambiwalentny;zarazem,zawzoremstaro»ytnychpisarzy
chrze±cija«skich,ch¦tnieicz¦stonazywachrze±cija«stwofilozofi¡Chrystusa.
Drug¡istotn¡opcj¡intelektualn¡E.jestinterioryzacjatre±ciiwarto±ci
chrze±cija«skich—wyra»aj¡casi¦wminimalizowaniuwa»no±ciiskuteczno±ci
obrz¦dów(którech¦tnieokre±lałac.słowem„caerimoniae”),atak»ewminima-
lizowaniuwszelkichznakówisymboli,takistotnychdlawypracowanejprzez
±redniowieczereligijno±cichrze±cija«skiej,awpodkre±laniuwarto±ciwewn¦trz-
negoprze»yciaimoralnejjako±ci»yciachrze±cija«skiego.Zopcjitejwynika
m.in.kwestionowanieprzezE.sposobuuprawianiakultu±wi¦tychiichreli-
kwii,atak»ezwi¡zanychztympielgrzymek.E.uwa»atakikultzaprost¡re-
plik¦politeistycznejreligijno±cipoga«skiej,zwł.rzymskiej.Wmiejscetakprak-
tykowanegokultu(maj¡cegocechyzabiegówmagicznych,bopolegaj¡cegona
oczekiwaniuodokre±lonych±wi¦tychokre±lonychdobrodziejstwzaokazywan¡
imczystozewn¦trzn¡cze±¢),E.proponujejakokultprawdziwiechrze±cija«ski
na±ladowanieichcnót.„Archetypicznym”inajpełniejszymwzoremdona±la-
dowaniajestdlachrze±cijanChrystus,cz¦stookre±lanyprzezE.jakowzór(sco-
pus),anawetwzórjedyny(scopusunicus);jesttowzór—dzi¦kiswejpełni—
prosty,azarazemzró»nicowanyitrudnouchwytny.Całyzewn¦trznywystrój
chrze±cija«skiego»yciareligijnego,atak»ewielo±¢idrobiazgowo±¢reguluj¡cych
jeprzepisówtraktujeE.jakoreliktjudaizmu,któregoformalistyczn¡obrz¦do-
wo±¢chrze±cija«stwo(jakowy»szareligijno±¢duchowa)miałoprzezwyci¦»y¢
ErazmzRotterdamu
4
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
narzeczpobo»no±cirozumianejjakoautentyczneprze»yciewewn¦trzne.Wob-
r¦bietejopcjimie±cisi¦równie»,podejmowanaju»wpó¹nym±redniowieczu,
krytykaodpustów.Wszystkotomazwi¡zekzogólniejsz¡krytyk¡zastanejja-
ko±ci»ycia—zarównochrze±cijanwogóle,jaki»yciaró»nychgrupistanów
społecze«stwaijegoinstytucji,przyczymszczególniemocnoatakujeE.sposób
»yciaduchowie«stwa,zwł.zakonnego.
Pot¦piaE.wojn¦jakosposóbzałatwianiasprawspornych,zaabsurdalne
igodnecałkowitegopot¦pieniauznaj¡cwojnypomi¦dzywładcamichrze±ci-
ja«skimi,którymwytykapost¦pkiorazcechyosobowo±ciprzejmowaneodpo-
ga«skichwładcówstaro»ytnych.Krytyka,jakiejE.poddajewspółczesnychso-
biechrze±cijan,znajdujewyrazwpi¦tnowaniuobłudy,przystrajaj¡cejgrzechy
iwadywpozorycnót.Tutajte»nale»¡wyra»anecz¦stoprzezE.ironicznie
ambiwalentnekrytykischolastycznejuczono±ci,zwł.teologów.
Wa»n¡przyczyn¦złejkondycjireligijnej,moralnejikulturowej±wiatachrze-
±cija«skiegoupatrywałE.wprzej¦ciuiprzyswojeniuprzeze«niewła±ciwych
elementówklasycznegodziedzictwaantycznego.Dziedzictwotojakohumani-
staceniłwysoko,jakochrze±cijanin»ywiłjednak,podobniejakwielumy±licieli
chrze±cija«skichepokipatrystycznej,przekonanie,»enadajesi¦onodoprzy-
swojenia„wkrytycznymwyborze”(cumiudiciodelectuque,jaktosformuło-
wałw
Ratioveraetheologiae
,powołuj¡csi¦na±w.Augustyna).Teniewła±ciwe
elementywidziałzwł.wprzyswojonejprzez±redniowieczefilozofii„poga«-
skiego”Arystotelesa(wwykładni„jeszczebardziejpoga«skiego”Awerroesa),
atak»ewprzyswojonymprzez±redniowiecznepa«stwaprawierzymskim,jak
toformułujewadagium„Dulcebelluminexpertis”.Wobuprzypadkachwska-
zujenaniezgodnezchrze±cija«skimiwarto±cimoralne,np.dobrazewn¦trzne
wetyceArystotelesa,poj¦ciewojnysprawiedliwejwprawierzymskim.Wa»ne
byłydla«jednakrównie»kryteriakulturowe.Krytykowałprzyswojeniesobie
przezchrze±cija«stwoztrzechsztuktrywialnychwsystemiesiedmiusztukwy-
zwolonychprzedewszystkimdialektyki,azwł.jejdominacj¦wteologii.Za
po»yteczniejszedlachrze±cija«stwaibardziejzgodnezduchem,anawetlite-
r¡Bibliiuwa»ałprzydatn¡dlaparenezyretoryk¦orazdaj¡c¡si¦interpretowa¢
alegorycznie—podobniejakBiblia—poezj¦.T¦charakterystyczn¡dlahuma-
nizmurenesansowegoopcj¦,je±liidzieowarto±cikształc¡ceiwychowawcze
poezjiantycznej,dlaktórychszukałskwapliwieakceptacjiwBibliiiupisarzy
patrystycznych,wyra»ałniebezzastrze»e«:uznaj¡czaniegro¹ny,anawet—
podwarunkiemalegorycznejinterpretacji—po»ytecznydlachrze±cija«stwaza-
wartywpoezjiantycznejmitycznypoliteizm,ostrzegałprzedjejerotyzmem
izalecałwobecniegorozs¡dnydystans.Mimo»ebyłentuzjast¡staro»ytno±ci
klasycznej,nieuznawałjejjednak(inaczejni»wieluwspółczesnychmuhuma-
nistów)zawzórdoprostegona±ladowania;wszczególno±ci—wysokoceni¡c
Cyceronajakomy±liciela-moralist¦ijakopisarza-stylist¦—uwa»ałzadziwac-
twopraktykowaneprzezwspółczesnychniewolniczena±ladowaniejegostylu,
po±wi¦caj¡ctemuzagadnieniudialog
Ciceronianus
,wktórym(nietylkozreszt¡
wnim)broniłwzorczejwarto±ciu»ytkowejistylistycznejłac.chrze±cija«skiej.
Pogl¡dynatematfilozofii.
ZlicznychwypowiedziE.mo»nawnosi¢,»ejest
przeciwnikiemfilozofii.Obokwspomnianychwy»ejkonkretnychtre±ciaksjolo-
gicznychzfilozofiiArystotelesakrytycepoddawałzbytnie(zasadniczoniezgod-
ErazmzRotterdamu
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]