europa chiny swiat islamu, Książki, Cywilizacje
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Andrzej Flis, Uniwersytet Jagielloński
EUROPA, CHINY I ŚWIAT ISLAMU
Tekst opublikowany w: WESOŁOWSKI Włodzimierz, WŁODARCZYK Jan (red.),
Kręgi
integracji i rodzaje tożsamości. Polska, Europa, świat
, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar,
2005, ss. 75-108.
Historycy nie mają wątpliwości: do końca XVI wieku Europa była obszarem
kulturowym słabiej rozwiniętym cywilizacyjnie aniżeli Chiny i społeczeństwa
islamu. „Średniowieczna Europa – pisze Jacques Le Goff – to świat słabo
wyposażony technicznie. Miałoby się ochotę rzec – opóźniony w rozwoju. Świat
muzułmański i Chiny górują nad nim świetnością gospodarki pieniężnej, kultury
wielkomiejskiej i wytwórczości luksusowej”
1
. Podobnego zdania jest również
Jean Delumeau: „W okresie wypraw krzyżowych – powiada on – technika i
kultura Arabów oraz Chińczyków dorównywała kulturom ludzi Zachodu, a
nawet je wyprzedzała. W roku 1600 było już inaczej”
2
. „W X i XI wieku –
zauważa lapidarnie Robert Moore – świat islamu przeżywał swój złoty wiek,
Chiny były już subtelnym, wysoce złożonym organizmem społecznym, Europa
zaś pozostawała daleko z tyłu”
3
.
Od XVII stulecia międzynarodowy układ sił zaczął się szybko zmieniać, a po
upływie trzech wieków – w ślad za wielkimi odkryciami geograficznymi –
Europa stworzyła rozległy system kolonialny i zdominowała ekonomicznie oraz
militarnie zarówno imperia muzułmańskie, jak i Chiny poddając je
upokarzającym, nie równoprawnym traktatom. Krótko mówiąc, kultura Zachodu
przekształciła się w XIX stuleciu w wiodącą cywilizację świata pod każdym
względem: naukowym, technicznym, politycznym, militarnym i ekonomicznym.
Nie znaczy to bynajmniej, iż w XVII i XVIII wieku państwo chińskie czy też
społeczeństwa muzułmańskie pogrążone były w stagnacji i z tego powodu
przegrały „wyścig ku nowoczesności”. Po prostu Europa rozwijała się szybciej i
stała się obszarem bezprecedensowej dynamiki społecznej. Dynamikę tę
wyzwoliły dwa potężne ruchy kulturowe: Renesans i Reformacja. Renesans
doprowadził od rewolucji naukowej i przemysłowej, Reformacja stworzyła z
kolei dogodny klimat umysłowy dla rozwoju gospodarki kapitalistycznej i
narodzin nowożytnych instytucji demokratycznych.
Do końca XVIII wieku kraje europejskie wciągnęły w orbitę swoich wpływów
połowę lądów świata i poddały efektywnej kontroli politycznej jedną trzecią
wszystkich zamieszkałych ziem. Na półkuli zachodniej, w byłej kolonii
1
J. Le Goff,
Kultura średniowiecznej Europy
, Warszawa 1994, s. 205.
2
J. Delumeau,
Cywilizacja Odrodzenia
, Warszawa 1987, s. 22.
3
„L’Express”, 19.07.2001, wywiad przeprowadzony przez Michale’a Faule.
1
brytyjskiej, pojawiły się wówczas nowe ośrodki cywilizacji łacińskiej
ukształtowane przez religię protestancką, na południu zaś wyłoniły się
społeczeństwa iberoamerykańskie stworzone przez hiszpańskie i portugalskie
instytucje katolickie. Na gęściej zaludnionej półkuli wschodniej państwa
europejskie nie forsowały osadnictwa kolonialnego,
– z wyjątkiem Australii i
Nowej Zelandii – ale były na niej obecne poprzez liczne placówki handlowe we
wschodniej i południowej Afryce, w Persji oraz Indiach, na Malajach, Indonezji
i Filipinach. Kontakty pomiędzy Europą i światem zewnętrznym miały w XVIII
wieku charakter jednokierunkowy: Europejczycy aktywnie penetrowali świat
cały, podczas gdy świat nie usiłował nawet dotrzeć do Europy.
Stany Zjednoczone narodziły się jako produkt uboczny ekspansji europejskiej,
dzięki czemu Europa i jej dawna kolonia protestancka objawiły się światu jako
wspólny obszar kulturowy nazwany z czasem cywilizacją Zachodu. Był to
obszar, który rozwijał się w zawrotnym tempie. W roku 1800 większość –
dokładnie 57% – światowej produkcji wytworzonej pochodziło z Azji, a na kraje
zachodnie przypadało jedynie 29%. Sto lat później wkład Azji w produkcję
światową spadł do 10%, a udział Zachodu wzrósł do 86%! W rezultacie
pierwsza połowa XX wieku była okresem absolutnej dominacji Zachodu nie
tylko w dziedzinie handlu, lecz także w sferze politycznej i militarnej, a
europejski system kolonialny – po rozpadzie imperium osmańskiego
4
– sięgnął
zenitu.
Dominacja Zachodu nad światem była oczywistą konsekwencją jego ustroju
ekonomicznego: podczas gdy większość społeczeństw ludzkich pozostawało w
XIX wieku w systemie gospodarki rolnej, kraje zachodnie – w następstwie
rewolucji przemysłowej – stworzyły potężny aparat wytwórczy oparty na
produkcji fabrycznej i złożonych technologiach testowanych w laboratoriach.
Aparat ten zapewnił państwom atlantyckim miażdżącą przewagę militarną i
absolutny prymat w dziedzinie handlu międzynarodowego. Przewaga militarna i
handlowa pozwoliła z kolei Europie i Stanom Zjednoczonym narzucić światu
kolonialne stosunki ekonomiczne, które dodatkowo stymulowały rozwój
gospodarki zachodniej.
W drugiej połowie XX wieku na arenie międzynarodowej pojawiły się dwa
podmioty, które rzuciły wyzwanie Zachodowi i które przeciwstawiły mu swoje
alternatywne modele życia i systemy wartości: Chiny i świat islamu. Ściślej
rzecz biorąc, podmioty te nie tyle się pojawiły, ile wyłoniły na nowo po długim
okresie marginalizacji. Tradycje, z których czerpały – i czerpią nadal – swoje
inspiracje były bogate i uświęcone patyną wieków, ale przede wszystkim
własne
i
4
Jako sprzymierzeniec Niemiec i Austro-Węgier podczas I wojny światowej, imperium osmańskie
zostało zlikwidowane po klęsce państw centralnych, w 1920 roku na mocy traktatu w Sèvres.
2
stworzone w okresie przewagi nad cywilizacją europejską. Mogą więc stanowić
atrakcyjny układ odniesienia i skuteczną przeciwwagę dla instytucji zachodnich
i zachodniego ładu narzuconego światu. Wyzwanie chińskie ma
par excellence
charakter ekonomiczny i militarny: zachodniej „gospodarce konsumentów”
Chiny przeciwstawiły „gospodarkę producentów” i rosnącą potęgę wojskową
sięgającą kosmosu. Wyzwanie muzułmańskie posiada przede wszystkim wymiar
ideologiczny: islam jest dziś religią, która w przeciwieństwie do chrześcijaństwa
nie tylko nie traci na znaczeniu pod naporem postępów sekularyzacji, lecz –
wręcz przeciwnie – przeżywa okres wielkiego rozkwitu i ponownej ekspansji.
EUROPA NA PERYFERIACH DZIEJÓW
Chiny stanowiły najwyżej zaawansowaną cywilizację techniczną na kuli
ziemskiej przez około dziesięć stuleci, od upadku Imperium Romanum do
schyłkowej fazy dynastii Ming
5
. W drugiej połowie pierwszego tysiąclecia
pozycja Chin w świecie uległa radykalnej zmianie. Z wyposażonego w
imponującą technikę śródlądowego, bukolicznego organizmu politycznego
przekształciły się one w najbardziej rozwinięte państwo świata: dynamiczne,
zurbanizowane i rządzone przez wykształconą elitę urzędników pochodzących z
wszystkich warstw społecznych. W przeciwieństwie do średniowiecznej
Europy, która nie potrafiła odtworzyć cesarstwa rzymskiego po jego upadku na
zachodzie, dynastie Sui i Tang
6
, w pełni zrekonstruowały imperium chińskie po
okresie rozbicia dzielnicowego i wydatnie wzmocniły jego struktury
administracyjne. Sprawne państwo stworzyło z kolei dogodne warunki dla
rozwoju gospodarki i techniki, a także transmisji nauki i wynalazków.
Starożytni Chińczycy byli niedoścignionymi metalurgami. Poza wielkimi
odlewami z brązu będącymi dziełem epoki Shang
7
, budzącymi do dziś zachwyt i
zdumienie, opracowali metody wytopu żelaza i produkcji stali kilka wieków
wcześniej niż pojawiły się one w Europie. Chiny szczycą się też imponującą
tradycją piśmienniczą, której początki sięgają zamierzchłej przeszłości:
nieprzerwaną serią datowanych roczników – przypadek w historii powszechnej
bez precedensu – sięgającą VIII wieku p.n.e. Osiągnięcia chińskich inżynierów
– systemy irygacyjne w dolinie Żółtej Rzeki z II tysiąclecia p.n.e., Wielki Mur
(wznoszony już od II wieku p.n.e.), czy też Wielki Kanał z VI stulecia o
długości blisko dwóch tysięcy kilometrów – nie mają sobie równych w świecie.
5
Dynastia Ming panowała w Chinach w latach 1368-1644.
6
Dynastia Sui panowała w Chinach w latach 581-618, a dynastia Tang – w latach 618-906.
7
Dynastia Shang-Yin panowała w Chinach w latach 1766-1122.
3
Chiński geniusz techniczny dał ludzkości nie tylko „cztery wielkie wynalazki” –
papier, druk, kompas magnetyczny i proch
8
– ale też niezliczoną ilość
przedmiotów o mniejszym znaczeniu. „Jednym z największych sekretów historii
– twierdzi Robert Temple – jest fakt, że świat, w którym żyjemy stanowi
niepowtarzalną syntezę elementów chińskich i zachodnich. Prawdopodobnie
więcej niż połowa podstawowych odkryć i wynalazków, na których opiera się
współczesny świat pochodzi z Chin”
9
. I rzeczywiście. Nowoczesne rolnictwo i
nowoczesna żegluga, nowoczesny przemysł chemiczny i przetwórstwo ropy
naftowej, zapałki, banknoty i parasole, stery okrętowe, kołowroty i sejsmografy,
miny, armaty i moździerze, rakiety, gazy trujące i miotacze ognia, balony,
pompy, spadochrony i tysiące innych wynalazków tworzących materialną
infrastrukturę dzisiejszej cywilizacji Zachodu wykazuje chiński rodowód.
Największe dokonanie cywilizacji chińskiej nie ma jednak nic wspólnego z
techniką i przynależy do sfery administracji. Zdecydowana większość wielkich
imperiów światowych odznaczała się krótkim życiem trwając zaledwie przez
okres kilku pokoleń. Znakomitym wyjątkiem od tej reguły było Cesarstwo
Rzymskie, które zdołało zachować jedność prawno-polityczną przez pięć
stuleci. Cesarstwo chińskie – obejmujące obszar podobny do basenu Morza
Śródziemnego – przetrwało w niezmienionej postaci przez dwa tysiąclecia i
zepchnęło w cień osiągnięcia Rzymu. Ta bezprecedensowa żywotność imperium
chińskiego była zasługą konfucjanizmu – najdoskonalszej w dziejach ludzkości
ideologii społeczeństwa rolniczego – a także sprawnej biurokracji cesarskiej
rekrutującej urzędników ze wszystkich grup społecznych, spośród ludzi
kompetentnych i utalentowanych wyłanianych w trójstopniowym systemie
egzaminów państwowych ustanowionych w VI wieku.
Świat islamu – podobnie jak konfucjańskie Chiny – przewyższał średniowieczną
cywilizację Europy w każdej dziedzinie życia społecznego. W VII wieku
muzułmańskie plemiona Półwyspu Arabskiego podbiły Persję, Syrię, Palestynę,
Egipt i Afrykę Północną, a w następnym stuleciu – wzmocnione świeżo
nawróconymi na islam Berberami – opanowały Portugalię oraz Hiszpanię i
zaatakowały Państwo Franków. W IX wieku Arabowie zajęli Sycylię i napadli
na Italię. W 846 roku ich wojska splądrowały nawet Ostię i Rzym. Zaledwie sto
lat po śmierci Mahometa imperium muzułmańskie ze stolicą w Bagdadzie
rozciągało się od granic Chin do wybrzeży Atlantyku.
8
Czołowy przedstawiciel angielskiego empiryzmu Francis Bacon (1561-1626) uważał, że druk,
papier, kompas i proch przeobraziły świat w dużo większym stopniu aniżeli jakakolwiek religia
czy też „podboje nowych lądów”. Pochodzenie tych wynalazków określał jednak jako „mroczne i
nieznane” i umarł nie przeczuwając nawet, iż narodziły się one w Chinach.
9
R. Temple,
Geniusz Chin. 3000 lat nauki i wynalazków
, Warszawa 1994, s. 9.
4
Po upadku Kijowa w 1240 roku ludy ruskie włączone zostały na blisko dwa i
pół wieku w muzułmańskie struktury polityczne światowego imperium
Mongołów, a w XIV stuleciu trzecia fala ekspansji islamu zagroziła Europie od
południowego wschodu: Turcy osmańscy podbili bez trudu Serbię i Bułgarię, a
w 1453 roku zdobyli ówczesną stolicę cywilizacji chrześcijańskiej –
Konstantynopol. W następnym wieku wojska sułtana zajęły Księstwo
Mołdawskie, Siedmiogród oraz Księstwo Wołoskie i przystąpiły po raz
pierwszy do oblężenia Wiednia. W tym samym czasie religia muzułmańska
poczyniła również postępy na Wschodzie: w XII wieku zaczęła się islamizacja
Indii (od Gudżaratu i Bengalu), a kilkadziesiąt lat później muzułmanie z Zatoki
Perskiej pozyskali dla swojej wiary ludy mieszkające po obu stronach Cieśniny
Malakka. W XIV stuleciu islam opanował z kolei Półwysep Malajski, północne
wybrzeża Sumatry i Jawy i zaczął stopniowo przenikać na Moluki i Filipiny.
W okresie średniowiecza świat islamu stanowił największą potęgę militarną na
kuli ziemskiej, a jego armie walczyły równolegle na trzech kontynentach: w
Europie, Afryce, Indiach i Chinach. Świat islamu był również w tym czasie
dominującą potęgą ekonomiczną na naszym globie importując niewolników,
kość słoniową i złoto z Afryki, wełnę i drewno z Europy, jedwab i wyroby
rzemiosła z Chin. Od X wieku żegluga na Oceanie Indyjskim i na wodach
południowo-wschodniej Azji znajdowała się niemal całkowicie w rękach
Arabów, którzy doprowadzili do perfekcji sztukę wykorzystywania wiatru
północno-wschodnich monsunów, a pierwsza faktoria arabska założona została
na wybrzeżu Chin – w Kantonie – już w VII stuleciu. W tym samym czasie
Arabowie ustanowili też kontakty handlowe z Koreą rządzoną przez dynastię
Silla
10
i kontynuowali je w okresie dynastii Korjo
11
, poprzez port w Yesong
oddalony kilkadziesiąt kilometrów od Kaegjong – ówczesnej stolicy państwa.
Średniowieczna nauka, architektura i sztuka rozwijały się w świecie islamu
bardziej dynamicznie aniżeli na Zachodzie. Po zdobyciu Żyznego Półksiężyca,
Persji i Egiptu Arabowie zawładnęli siedzibami najstarszych cywilizacji świata,
których korzenie sięgały czasów babilońskich i asyryjskich, fenickich i
hebrajskich. Wchłonęli oni i przetworzyli intelektualnie dziedzictwo tych kultur
– a także Persji, Grecji i Rzymu – wzbogacając je o inne osiągnięcia
cywilizacyjne, takie jak papier wynaleziony w Chinach w II wieku p.n.e.
12
, czy
10
Państwo Silla położone w południowo-wschodniej części Półwyspu Koreańskiego
podporządkowało sobie w 668 roku dwa sąsiednie organizmy polityczne – Kogurjo i Pekdze – i
w ten sposób rozciągnęło swoją władzę na cały Półwysep. Od tego czasu dynastia zjednoczonego
Silla panowała w Korei przez dwa i pół wieku.
11
Dynastia Korjo panowała na Półwyspie Koreańskim od 918 do 1392 roku i od jej imienia
pochodzi dzisiejsza nazwa „Korea”.
12
Chociaż słowo „papier” pochodzi od greckiego rzeczownika
papyros
, papier i papirus nie mają
ze sobą nic wspólnego poza tym, że oba stanowią materiał, na którym można pisać. Papirus
powstał w Egipcie w III wieku p.n.e., papier zaś wynaleźli Chińczycy w następnym stuleciu.
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]